کد مطلب:224193 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:408
حرم مبارک رضوی
حرم و روضه رضوی كه به سوگند امام روضه ی رضوان عدن است به شكل مربع می باشد كه تقریبا 12 متر مربع می باشد و طرف پیش روی مبارك وسیع تر از پشت سر و پائین پای مبارك بیشتر از سعه بالای سر است
كف حرم
فرش حرم سنگ مرمر یشم نما بوده كه اشكال و صور مختلف در آن دیده می شد و ارزش زیادی داشت ولی پس از تعویض صندوق چوبی به ضریح مرمر فرش ضریح و حرم مطهر هم به وسیله حجارباشی زنجانی از مرمر الوان مفروش شد و سنگ های سابق تحویل موزه ی آستان قدس داده شد و در این تعویض هم اختلاف نظر بسیاری پدید آمد كه مولود افكار ناپخته بوده.
دیوار و ازاره ی حرم
ازاره ی اطراف حرم مطهر خشت های كاشی چینی نمائی بوده كه آیات قرآنی و احادیث و اخبار بر آن نوشته شده و بعضی از آن ها خشت های كوكبی شكل و مثمن بال دار بوده كه در عهد سلطان سنجر نصب كرده بودند و لذا موسوم به خشت های سنجری بوده و در بعضی از آن ها نام تركان زمرد ملكه دختر سلطان محمود شهید تاریخ ماه مبارك 512 نقش بوده كه قسمتی از آن خشت ها در مسجد بالای سر مبارك و پشت سر مبارك و دارالسیاده باقی است ولی در این تعویض فرش كف حرم دیوارهای داخل حرم نیز به اندازه 5 / 1 متر سنگ مرمر
[ صفحه 161]
عالی شد و فوق آن ها آینه كاری مقرنس تا سقف است و دو كتیبه در ارتفاع می باشد.
بانی این كاشی های مقرنس چینی نمای كوكبی سلطان محمود شهید پسر سلطان محمد بن ملكشاه بن الب ارسلان سلجوقی است كه 12 سال سلطنت كرد و ابوالقاسم سنابادی وزیر او بوده و در سال 520 در گذشت و روی یكی از این خشت های كوكبی این رباعی نوشته شده:
بادا هزار بار فزون تر سلام حق
بر تو ایا غریب خراسان امام حق
مشتاق حضرت توأم ای سید شهید
حقا كه هستم از دل و از جان غلام حق
و ناظم این اشعار عبدالله بن محمود سال 512 بود.
و در یكی از این خشت های دیوار پیش روی مبارك نزدیك زاویه جنوب این رباعی نقش است.
ای شحنه شرع و شوهر پاك بتول
در بازوی تو رونق آئین رسول
در عالم علوی و جهان سفلی
بی حب ولای تو عمل نیست قبول
و در دیوار قبلی حرم مطهر سه محراب است یكی به طرف زاویه جنوبی و دیگری به طرف زاویه غربی و یكی در قبله صفه كه بیرون مسجد بالا سر است و در هر یك از این سه محراب به خط كاشی برجسته درشت بسیار ممتازی سوره مبارك قل هو الله احد و آیات شریفه و اخبار معتبر نقش بسته است و در آخر محراب غربی به كاشی برجسته نوشته شده فی ربع الاخرسنة اثنی عشر و ستمائة.
كتیبه های حرم
كتیبه اول در بالا ازاره اطراف حرم مطهر دارای خط درشت برجسته ای می باشد كه سوره «انا فتحنا» روی كاشی نوشته شده و تاریخ آن در صفه شاه در دوم جمادی الاخر سال 660 می باشد از تاریخ كاشی ها معلوم می شود كه از سال 512 تا سال 612 داخل حرم تزیین می شده و تا سال 760 ادامه داشته است.
كتیبه ی دوم حرم
در كتیبه فوقانی حرم قصیده ای به خط حسین قلی خوش نویس روی سنگ مرمر حجاری شده و آن قصیده 44 بیت است و مطلعش این است.
تبارك الله از این روضه همایون فر
كه برتر از دو جهان است نزد اهل نظر
و تاریخ این قصیده 1287 می باشد - این كتیبه از نظر خط حجاری و مرمر شاهكار صنعت است.
آئینه كاری
در حرم مطهر آئینه كاری دو قسمت است - قسمتی بین دو كتیبه و قسمتی بالای كتیبه تا سقف است كه مرحوم میرزا صادق خان قائم مقام به امر ناصرالدین شاه آئینه كاری نموده و در زیر آئینه ها ورق هائی است به شكل گل و ریاحین از طلا و لاجورد و این تزیین در حدود سال 1282 در تولیت میرزا محمد حسین عضدالملك قزوینی انجام گرفته
[ صفحه 162]
منطقه حرم
در منطقه حرم مطهر به خط خطاط مشهور و هنرمند عالی مقام ایران علیرضا عباسی به طلای خالص بسیار ممتاز و جلی سوره مباركه «یسبح لله» به خط ثلث نوشته شده و این منطقه كمربندی چهار صفه در چهار طرف حرم مطهر باز شده و در بالای هر صفه نزدیك به منطقه خوانچه ای از جواهرات در كمال زیبائی نصب شده است.
خوانچه پیش روی مبارك طبق صورت 24 / 12 / 23
1- نشان نقره درجه 4 وزارت خارجه وسط آن شیر و خورشید دارد، قیمت به ریال: 250 ریال
2- گل طلا مكلل به الماس، قیمت به ریال: 50000 ریال
3- نشان نقره درجه 4 وزارت خارجه كه وسط آن شیر و خوشید دارد، قیمت به ریال: 250 ریال
4- ساعت طلای بغلی زنگی، قیمت به ریال: 5000 ریال
5- سنجاق الماس نشان و تخمه الماس، قیمت به ریال: «بهایش در دفتر نیست»
6- شمشیر تقدیمی مؤید الدوله دسته الماس و غلاف الماس نشان، قیمت به ریال: 560000 ریال
7- زیارت نامه ی طلا با قاب به وزن 258 گرم، قیمت به ریال: 4500 ریال
8- زیارت نامه طلا با قاب به وزن 357 گرم، قیمت به ریال: 6000 ریال
9- زیارت نامه میناكاری با طلا، قیمت به ریال: 10000 ریال
10- ساعت طلا كه نام واقف آن كنده شده، قیمت به ریال: 4000 ریال
11- گوشواره طلا میناكاری دو پیاله جفت، قیمت به ریال: 6000 ریال
12- شمایل حضرت امیر و حسنین دور فیروزه، قیمت به ریال: 1000 ریال
13- شمشیر دسته شیر ماهی طلاكاری، قیمت به ریال: 50000 ریال
14- برگ نقره، قیمت به ریال: 20 ریال
15- نشان طلای دولت بخارا وسط میناكاری، قیمت به ریال: 5000 ریال
خوانچه پائین پای مبارك
16- ساعت طلای بغلی با زنجیری برنزی به وزن 87 گرم، قیمت به ریال: 6000 ریال
17- قمه تیغه جوهردار طلاكوب به وزن 588 گرم، قیمت به ریال: 50000 ریال
18- انگشتر طلا نگین فلامك 8 گرم، قیمت به ریال: 120000 ریال
19- انگشتر طلا نگین برلیان 11 گرم، قیمت به ریال: 150 ریال
[ صفحه 163]
20- انگشتر طلا نگین زمرد دور برلیان 11 گرم، قیمت به ریال: 300000 ریال
21- انگشتر طلا نگین برلیان به وزن 3 گرم، قیمت به ریال: 4000 ریال
22- انگشتر طلا نگین الماس به وزن 4 گرم، قیمت به ریال: 5000 ریال
23- طلا مرغی الماس نشان به وزن 19 گرم، قیمت به ریال: 15000 ریال
24- قلابه طلا دارای سنگ های اصل به وزن 40 گرم، قیمت به ریال: 4500 ریال
25- گل طلا مكلل به الماس دو پارچه متصل 30 گرم، قیمت به ریال: 30000 ریال
26- انگشتر حلقه طلا شكوفه فیروزه به وزن 7 گرم، قیمت به ریال: 1500 ریال
27- جقه طلا مرواریددار 34 گرم، قیمت به ریال: 25000 ریال
28- ساعت طلا مكلل به الماس 23 گرم، قیمت به ریال: 15000 ریال
29- ساعت طلا مكلل به الماس و یاقوت كبود 20 گرم، قیمت به ریال: 5000 ریال
30- گل كمربند طلا سنگ و فیروزه 12 گرم، قیمت به ریال: 3000 ریال
31- ساعت طلا دسته كوك 63 گرم، قیمت به ریال: 3000 ریال
32- زیارت نامه ی فیروزه، قیمت به ریال: 5000 ریال
33- تخمه طلا مكلل به الماس دارای نگین زمرد جفت، قیمت به ریال: 95000 ریال
34- تخمه نقره مكلل به الماس و تخمه یاقوت جفت، قیمت به ریال: 30000 ریال
35- تخمه نقره مكلل به الماس و لعل جفت، قیمت به ریال: 45000 ریال
36- تخمه نقره مكلل به الماس و تخمه سنگ بدل جفت، قیمت به ریال: 15000 ریال
37- انگشتر حلقه طلا نگین برلیان به وزن 9 قیراط، قیمت به ریال: 450000 ریال
38- انگشتر حلقه نقره نگین زمرد به وزن 8 قیراط، قیمت به ریال: 80000 ریال
39- انگشتر حلقه نقره نگین لعل، قیمت به ریال: 500 ریال
40- شمشیر دسته مرصع به جواهر الماس نشان، قیمت به ریال: 50000 ریال
41- قمه دسته استخوان زمرد نشان، قیمت به ریال: 20000 ریال
42- عقاب صدف، قیمت به ریال: 40000 ریال
43- ساعت طلا دسته كوك با بند فرنگی، قیمت به ریال: 3000 ریال
44- گوشواره طلا میناكاری دارای دانه های مروارید جفت، قیمت به ریال: 3000 ریال
45- گل طلا الماس نشان با زنجیر، قیمت به ریال: 15000 ریال
[ صفحه 164]
46- گردن بند طلا دارای نگین های ریز الماس تخمه وسط زمرد، قیمت به ریال: 15000 ریال
47- گردن بند طلا دارای نگین های ریز الماس تخمه وسط زمرد، قیمت به ریال: 500000 ریال
خوانچه پشت سر مبارك
48- پنجه طلا به وزن 44 گرم، قیمت به ریال: 3300 ریال
49- سلیمانی طلا به وزن 45 گرم، قیمت به ریال: 5500 ریال
50- قندیل طلا به وزن 49 گرم، قیمت به ریال: 3700 ریال
51- ساعت طلا به وزن 49 گرم، قیمت به ریال: 1500 ریال
52- شمشیر دانه نشان غلاف میناكاری به وزن 2060 گرم، قیمت به ریال: 150000 ریال
53- گوشواره طلا دارای 9 مروارید به وزن 13 گرم، قیمت به ریال: 3000 ریال
54- سلیمانی كوچك به وزن 7 گرم، قیمت به ریال: 600 ریال
55- گل طلا میناكاری 11 گرم، قیمت به ریال: 2500 ریال
56- گل طلا دارای 19 مروارید 12 گرم، قیمت به ریال: 2500 ریال
57- گل توی سفید بزرگ 45 گرم، قیمت به ریال: 5000 ریال
58- روی دعا مروارید نشان 8 گرم، قیمت به ریال: 1500 ریال
59- گل طلا یاقوت نشان 8 گرم، قیمت به ریال: 1000 ریال
60- قاب قرآن مینائی 46 گرم، قیمت به ریال: 5000 ریال
61- چشمك طلا 6 گرم، قیمت به ریال: 700 ریال
62- قاب طلای آئینه دار به وزن 76 گرم، قیمت به ریال: 1000 ریال
63- تسبیح فیروزه 33 دانه، قیمت به ریال: 1000 ریال
64- بازوبند مروارید نشان با دو لوله، قیمت به ریال: 5500 ریال
65- تصویر عاج، قیمت به ریال: 3000 ریال
66- كلیه ی گلابتون با مروارید دارای سنگ های مختلف الاصل، قیمت به ریال: 38500 ریال
67- تسبیح عقیق یك صد دانه، قیمت به ریال: 4000 ریال
68- دسته خنجر سنگ پوست پیازی، قیمت به ریال: 35000 ریال
69- سلیمانی با نگین و برگ طلا به وزن 49 گرم، قیمت به ریال: 6500 ریال
[ صفحه 165]
خوانچه بالا سر مبارك
70- تسبیح مروارید 109 مروارید عدسی زمرد، قیمت به ریال: 80000 ریال
71- بوته طلا مكلل به یاقوت و الماس روی نیم ماه نصب شده 27 گرم، قیمت به ریال: 20000 ریال
72- جقه طلا مروارید نشان تخمه وسط سنگ قرمز، قیمت به ریال: 2000 ریال
73- گل طلای مكلل به الماس و یاقوت با زنجیر طلا 31 گرم، قیمت به ریال: 50000 ریال
74- بوته جقه طلا پشت مینا 108 مروارید و یك زمرد بزرگ 29 گرم، قیمت به ریال: 1500000 ریال
75- جقه پشت مینا دارای دو لعل بزرگ و یاقوت مكلل به الماس و زمرد 231 گرم كه ناصرالدین شاه در سال 1284 تقدیم نمود، قیمت به ریال: 180000 ریال
76- بوته جقه طلا 143 دانه مروارید و یك تخمه یاقوت، قیمت به ریال: 110000 ریال
77- بوته جقه طلا 5 مروارید درشت با زنجیر به وزن 27 گرم، قیمت به ریال: 2000 ریال
78- قلابه طلا مكلل به الماس دارای تخمه لعل درشت 7 / 26 گرم، قیمت به ریال: 15000 ریال
79- گردن بند مروارید دارای چهار رشته مروارید یاقوت اصل، قیمت به ریال: 15000 ریال
80- گوشواره طلا مروارید نشان سه جفت، قیمت به ریال: 15000 ریال
81- گل طلا با تخمه زمرد و یاقوت، قیمت به ریال: 5000 ریال
82- سنجاق نقره الماس نشان 4 عدد كوچك و بزرگ، قیمت به ریال: 70000 ریال
83- گل طلا ایرانی دارای الماس های ریز و تخمه لعل درشت، قیمت به ریال: 15000 ریال
84- تیغه طلا مكلل به الماس دارای دو دانه مروارید و تخمه زمرد، قیمت به ریال: 85000 ریال
85- گل طلا پشت مینا دور مروارید تخمه یاقوت، قیمت به ریال: 25000 ریال
86- تیغه طلا با زنجیر دارای 12 دانه مروارید و تخمه بالا زمرد اصل، قیمت به ریال: 5000 ریال
87- جقه طلا مكلل به الماس دارای تخمه زمرد، قیمت به ریال: 80000 ریال
88- سر عصای طلا مرصع میناكاری دارای زمرد درشت، قیمت به ریال: 120000 ریال
89- خنجر غلاف طلا میناكاری، قیمت به ریال: 5000 ریال
90- شمشیر مرصع سپهسالاری مكلل به الماس دارای زمردهای درشت، قیمت به ریال: 750000 ریال
91- خنجر مرصع عباس میرزا مكلل به الماس دارای سنگ های اصل، قیمت به ریال: 850000 ریال
92- جقه طلای سالاری دارای تخمه های یاقوت، قیمت به ریال: 200000 ریال
[ صفحه 166]
93- سنجاق طلا مكلل به الماس و یاقوت و مروارید، قیمت به ریال: 35000 ریال
94- بوته نقره مكلل به الماس، قیمت به ریال: 30000 ریال
95- بازوبند طلای میناكاری مكلل به الماس، قیمت به ریال: 25000 ریال
96- چشمك طلا دارای نگین الماس و یاقوت، قیمت به ریال: 3000 ریال
97- گل میناكاری یاقوت بدل، قیمت به ریال: 3000 ریال
98- گل میناكاری سنگ یاقوت و تخمه ها زمرد، قیمت به ریال: 7000 ریال
99- پوش طلا مكلل مرغ نشان، قیمت به ریال: 100000 ریال
100- سنجاق نقره دارای الماس و تخمه زمرد، قیمت به ریال: 25000 ریال
101- نشان وزارت امور خارجه مكلل به الماس های ریز وسط شیر و خورشید مینا، قیمت به ریال: 240000 ریال
102- آویز زیر گلو دارای زمرد درشت، قیمت به ریال: 15000 ریال
103- گل طلا الماس دارای نگین های درشت، قیمت به ریال: 20000 ریال
بالای سر مبارك در دیوار نصب شده
104- تاج قدیمی ناصرالدین شاه مكلل به الماس دارای زمرد درشت، قیمت به ریال: 1400000 ریال
گوشه ی پیش روی مبارك
105- نیم تاج الماس زنانه بالای آن علامت گنجشك دارای مروارید و فلامك، قیمت به ریال: 100000 ریال
106- ساعت طلا وژبا زنجیر طلا، قیمت به ریال: 4000 ریال
107- گوشواره طلا مینا جفت، قیمت به ریال: 6000 ریال
گوشه ی پشت سر مبارك
108- گوشواره مروارید طل دارای سه راسته مروارید جفت، قیمت به ریال: 20000 ریال
109- گوشواره خوشه دار مروارید با برگ الماس جفت، قیمت به ریال: 4000 ریال
110- سینه ریز الماس فلامك دارای برگ های آویز، قیمت به ریال: 150000 ریال
111- گوشواره ی طلا میناكاری دارای مروارید دو جفت، قیمت به ریال: 6000 ریال
112- مدال الماس دارای سه عدد آویز، قیمت به ریال: 5000 ریال
113- سنجاق مینا الماس، قیمت به ریال: 10000 ریال
دیوار طرف پیش روی مبارك
114- انگشتر برلیان روی باز و برلیان های ریز 3 و یك دوم قیراط، قیمت به ریال: 100000 ریال
[ صفحه 167]
115- شمسه نقره الماس فلامك وسط لعل، قیمت به ریال: 150000 ریال
116- مخمل شمسه مروارید دوز، قیمت به ریال: 2000 ریال
دیوار طرف پشت سر مبارك
117- عكس طلا كه اطراف آن مروارید و یاقوت قرمز دارد 2 عدد، قیمت به ریال: 5000 ریال
118- پنج تن طلا یك عدد، قیمت به ریال: 2000 ریال
119- شیر و خورشید طلا و نقره یك عدد، قیمت به ریال: 1000 ریال
120- برگ طلا 7 عدد، قیمت به ریال: 3000 ریال
121- سنجاق الماس علامت ساخت طاوسی یك عدد، قیمت به ریال: 50000 ریال
جمع: (9859320)
122- قمه دارای غلاف و دسته طلا مكلل به الماس و برلیان، قیمت به ریال: 1200000 ریال
جمع كل: 11059320 ریال
«متصدی اموال آستان قدس - پارسی» «رئیس اداره حسابداری آستان قدس - محمودی»
مسجد بالا سر
مسجد بالای سر مبارك قدیمی ترین مسجدی است كه در همان جا حضرت امام رضا علیه السلام نماز گذاردند و خبر از محل قبر خود و شهادت خویش داده و بر دیوار آن چیزی نوشته اند.
این مسجد در همان قرن سوم معمور بود و تا زمان حضرت هادی و عسكری علیهم السلام وجود داشته نهایت شكل هندسی آن چنین نبوده است.
طول این مسجد از شمال به جنوب هفت ذرع و عرض آن پنج ذرع فرش این مسجد سنگ مرمر یشم نما است كه تالی تلو فرش روضه ی مباركه است.
ازاره این مسجد نیز سنگ مرمر است و بالای سنگ مرمر كاشی های معرق بسیار ممتاز است و بالای آئینه كاری است تا سقف و در منطقه كمربندی این مسجد قصیده ای است از شاعر شهیر سرخوش كه مطلعش این است:
اندرین رخشنده منظر و اندرین فرخنده مسكن
كامده است آرامگاه مظهر لطف مهیمن
تاریخ این كتیبه سال 1275 قمری است - این مسجد سه صفه دارد صفه شرقی همان راهی است كه
[ صفحه 168]
بالای سر می رود و صفه غربی آن پنجره نقره دارالسیاده است و صفه شمالی قبر مرحوم حاجی میرزا نصرالله مجتهد و محمد ولی میرزا پسر فتحعلی شاه است كه از این صفه به مسجد پشت سر می رود و طول آن از مغرب به مشرق تا راه رو مقبره حاجی میرزا موسی خان 5 / 7 ذرع و عرض آن سه ذرع است و صفه توحید خانه آن دارای پنجره است كه قبر مرحوم شیخ حسنعلی مجتهد طهرانی و حاجی میرزا علی اكبر قوام الملك شیرازی آن جا است.
و صفه دیگر آن در راه سقاخانه است كه قبر مرحوم حاجی سید محمد قصیر و برادرش حاجی میرزا حسن مجتهد قرار دارد - و پای ازاره این مسجد قصیده ای است به خط نستعلیق بسیار درشت و زیبا كه به سنگ محجر شده و اول قصیده در صفه بالا سر است كه مطلعش این است:
این مسجد فرخنده كه بر مسجد اقصی
دارد شرف از مشهد سلطان خراسان
و در ماده تاریخش گفته:
خرم پی تاریخ طرازش به ثنا گفت
نیكو عملی ماند ز عباس قلیخان
صفه و مسجد پشت سر
از این مسجد از صفه كوچكی كه طولش از مغرب به مشرق 5 / 2 ذرع است و عرضش دو ذرع به طرف صفه پشت سر می رود در این صفه قبر حاجی میرزا موسی خان و حاجی میرزا حبیب مجتهد و راه سرداب قبر مقدس هم بوده است و رواق پشت سر كه طول آن هفت ذرع و عرض آن تا مسجد زنانه شش ذرع و نیم 5 / 6 و طرف جنوب آن صفه شاه طهماسب صفوی است و طرف شمالش پنجره نقره در نقره توحید خانه است و بالای ازاره این رواق پشت سر قصیده قاآنی به خط درشت زیبا محجر شده و مطلعش این است:
زهی به منزلت از عرش برده فرش تو رونق
زمین زه یمن تو محسود هفت كاخ مطبق
و ماده تاریخش این است:
پس از ورود سرود از برای سال طرازش
زهی زمین تو مسجود نه رواق مطبق
1250 قمری
مسجد زنانه
طرف شرقی صفه و مسجد بالای سر مسجد زنانه واقع است كه طول آن هفت ذرع از جنوب به شمال و عرض آن سه ذرع و به نقل برخی از ثقات سرداب مطهر مدتی راهش از همین مسجد زنانه بود و فرش آن سنگ مرمر و ازاره آن سنگ های منبت است كه با قلم آهنین به قسمی نبت شده كه چشم را خیره و عقل را حیران می سازد این سنگ ها از شاهكار صنعت و نمونه كامل ارادات به آستان قدس رضوی است.
[ صفحه 169]
صفه های حرم
در چهار سمت دیوار روضه صفه است كه كتیبه های مخصوصی دارد و بالای هر یك جواهرات و تحف و هدایای سلاطین و سایر بزرگان از قبیل جقه های سلاطین و شمشیر و خنجرهای مرصع و طلاهای مكلل به جواهر نصب شده حرم دارای چهار صفه كه تزیین آن از آثار چهار پادشان است می باشد.
1- صفه شرقی داخل حرم كه به گنبد حاتم خان و به دارالسیاده باز می گردد از آثار شاه عباس بزرگ است كه در (1010) باز نمود و یك زوج درب مرصع نصب كرده بود كه نادر میرزا پسر شاهرخ آن را كنده و به مصرف خود رسانید (بعد از 1210).
2- صفه شمالی قبر شاه طهماسب اول صفوی است كه از آن جا به توحید خانه راه دارد.
3- صفه غربی به طرف مسجد بالای سر می رود كه معلوم می شود قبل از زمان مغول درب داشته و حدود سال های (520 - 512) درب آن برداشته و متصل به مسجد شده است و اكنون معبر گشته است.
4- صفه جنوبی كه به طرف دارالحفاظ می رود و در دیوار پیش روی مبارك كه در این ضلع واقع است بر روی كاشی های چینی مثمن به خط ثلث برجسته این عبارت در كتیبه نوشته شده است و شرح مفصل آن را در كتاب مستقل كه تحت طبع است نوشته ایم:
بسم الله الرحمن الرحیم - هذه الروضة المقدسة المكرمة المطهرة لمولینا الامام المعصوم الشهید المظلوم الرضا علی بن الكاظم موسی بن الصادق جعفر بن الباقر محمد بن زین العابدین علی بن الشهید بكربلا حسین اخ الحسن بن علی بن ابیطالب امیرالمؤمنین و امام المتقین و وصی رسول رب العالمین محمد بن عبدالله بن عبدالمطلب صلوات الله علیه و علی آله الطیبین الطاهرین و اصحابه المنتجبین و رحمة الله و بركاته - من عمل عبدالمذنب راجی رحمة ربه مولی الامام علیه الصلوة و السلم علی بن محمد المقری غفرالله له.
و در ذیل آن رقم شده: اضعف عبادالله محمد بن ابی طاهر بن ابی الحسن بعد ما عهد وضعه فی تاریخ غرة شهر جمادی الاولی سنة اثنی عشر و ست مأه (612) غفرالله له و لوالدیه و لجمیع المؤمنین و المؤمنات بمحمد و عترته الطاهرین در بالای همین سردرب اشعار ابونواس در مدح حضرت رضا علیه السلام نوشته شده:
مطهرون نقیات جیوبهم
تجری الصلوة علیهم اینما ذكروا
من لم یكن علویا حین تنسبه
فماله من قدیم الدهر مفتخر
[ صفحه 170]
الله لا یری خلقا فاثقهم
صفا كه واصطفاكم ایها البشر
فانتم الملاء الاعلی و عندكم
علم الكتاب و ما حازت به السور
تقرب بهذه العمارة العبد الضعیف الذلیل المحتاج الی رحمة الله تعالی مولی آل محمد عبدالعزیز بن آدم بن ابی نصر القمی حشره الله معه و مع آله و در دوره درب روی كاشی معرق نوشته:
«قال رسول الله صلی الله علیه و آله یا علی انا نذیر امتی و انت هادیها» تا آخر و به خط كوفی در كتیبه دور در نوشته «ان فی ذلك لایات للمتوسمین سبحان الله آناء اللیل» تا آخر و در محراب پیش روی مبارك نوشته (ان الحسنات یذهبن السیئات) و آیه «قد نری تقلب وجهك فی السماء» و به خط كوفی «بسم الله الرحمن الرحیم آمن الرسول» تا آخر سوره بقره و بعضی احادیث در فضیلت زیارت صاحب قبر مطهر و آیه ان الله و ملائكته - و آیه شهدالله و در محراب قرینه آن است در كتیبه آن نوشته «انما ولیكم الله و رسوله» و آیه «لا تتخذ و الذین اتخذوا دینكم «و آیه» اقم الصلوة لدلوك الشمس» و آیه «شهدالله» به خط كوفی شهادتین و آیات اول «قد افلح المؤمنون و آیه آمن الرسول و سبحان ربی العظیم و بحمده» و آیه «و كن فی صلوتك خاشعا» و در محراب صفه بالای سر مبارك نوشته «اقم الصلوة لدلوك الشمس» و آیه شهداء و پنج تن آل عمران «ان فی خلق السموات و الارض و حدیث حب علی حسنة و انا مدینة العلم» و حدیث منزلت و غدیر در ترنج هائی كه در چهار سمت بالای گنبد است از داخل احادیثی در فضیلت حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام و فاطمه زهرا و حسنین علیهم السلام و فضیلت زیارت امام رضا علیه السلام نوشته.
در پیشانی در پیش روی مبارك سه سطر به طلا نوشته.
«لقد تشرفت بتذهیب روضة الرضویة التی یتمنی العرش امر لنیابته و ارواح القدس تخدم جنابه السلطان نادر الافشار رحمه الله الملك الغفار سال 1155.
بعد از آن نوشته:
«ثم بمرور الاعوام ظهر علیها الاندراس بامر السلطان ناصرالدین شاه قاجار خلد الله ملكه بالتزیین بالزجاجة و البلور لتصیر نورا علی نور.
درهای حرم مطهر
چنانچه گفتیم روضه منوره دو در بیشتر ندارد یكی پیش رو (طرف جنوب) و دیگری پائین پا (طرف مشرق) و هر دو طلا و مكلل به جواهرات بسیار قیمتی و گرانبها می باشد و از صدر اسلام تا كنون جای جبهه سائی با عز و تمكین
[ صفحه 171]
پادشاهان و سلاطین و بزرگان امرا و رجال و صاحب منصبان و آستان حضرت محل خضوع و خشوع علما و روحانیون بوده است.
درب طلای پیش رو
1- درب پیش روی مبارك معروف به در (دارالحفاظ) كه كتیبه های اطراف آن متعلق به قرون اولیه است آثار تاریخی این درب ها در نهایت درجه جالت توجه و كریاس كرنش و تعظیم سلاطین مقتدر جهان می باشد این درب طلا در 272 از زمان تولیت میرزا محمد حسین عضدالملك ساخته شده. در آیات قرآنی و حدیث و اشعار منقوش و در كاشی های زیبای اطراف در اشعاری عربی از خواجه نصیرالدین طوسی به یادگار نوشته شده.
لوان عبدا اتی بالصالحات غدا
یود كل نبی مرسل و ولی
و صام ما صام صوام بلاملل
وقام ما قام قوام بلاكسل
و عاش فی الدهر آلافا مؤلفة
عار من الذنب معصوم بلازلل
فلیس فی الحشر یوم البعث ینفعه
الا بحب امیرالمؤمنین علی
و حدیث انا مدینة العلم و حدیث من زارنی فی تلك البقعه كان كمن زار رسول الله صلی الله علیه و آله و آیه نور در ترنج های آن ثبت و بر چهارچوب آن آیات قرآن و در بالای چهارچوب قال الله تعالی جنات عدن یدخلونها و یحلون فیها من اساور من ذهب و لؤلؤا و لباسهم فیها حریر نوشته به قول آقای سحاب چقد مناسب بود این غزل خواجه حافظ شیرازی را هم در ذیل آن می نگاشتند
ما بدین در نه پی حشمت و جاه آمده ایم
از بد حادثه این جا به پناه آمده ایم
و در بالای سر درب اشعار ابی نواس شاعر عصر حضرت ثامن الائمه است كه در مدح آن بزرگوار سروده و سابق نوشتیم.
درب طلای پائین پا
2- درب دوم درب طلای پائین پای مبارك است كه از گنبد حاتم خان وارد حرم می شوند این در نیز از طلای خالص است كه در 1084 زمان سلطنت شاه سلیمان صفوی ساخته شده و در تولیت دومین بار عضدالملك طلاكاری گردید و اشعاری از سروش روی این در منقوش است از آن جمله این است:
زهی به روی خلایق در سعادت و فر
درحریم علی بن موسی جعفر
دری كه خواهد رضوان ز پرده دارانش
دری كه ساید كیوان بر آستانش سر
[ صفحه 172]
به جای حلقه زرین و حلقه سیمین
زنند بر در این بارگاه شمس و قمر
به عرش بالد از این بقعه عالم سفلی
به خلد نازد از این روضه توده اغبر
و این اشعار نیز به درب طلای پائین پای مبارك مطرز شده:
صل یا رب علی شمس الضحی
احمد المختار نورالثقلین
و علی نجم العلی بدر الدجی
من علیه الشمس ردت مرتین
و بسیفین و رمحین غزا
و له الفتح به بدر و حنین
و علی الزهراء مشكوة الضیاء
كوكب العصمة ام الحسنین
و شهیدین سعیدین هما
للرسول المجتبی قرة عین
و علی الكاظم موسی و الرضا
شمس طوس و ضیاء الخافقین
و ابی جعفر الثانی التقی
مطلع الجود سراج الحرمین
و علی الهادی علی و الزكی
و علی المهدی ختم المصطفین
نور حق یقتدی عیسی به
عجل الله طلاع النیرین
هم از اعیر بهم فاح التنا
هم ریاحین ریاض الجنتین
نطلب الجنة من رضوانهم
لایساویها بیسر و لجین
نظم العبد قوام لهم
صلواة لمعت كالفرقدین
سره الله بآل المصطفی
و المحبین لهم و الابوین
حارث الافهام فی اوصافهم
غایت الایجاد سر العالمین
ابواب حرم: درهای رواق و روضه
به اجمال باید دانست كه آستان قدس رضوی و قبه و بارگاه و رواق و روضه و مساجد و صفه ها و صحن و غیره مجموعا 23 درب مهم گران بها دارد دو درب طلا كه عكس آن در همین اوراق است و 18 درب نقره و سه درب چوبی كه از طلا نفیس تر است. و اینك به شرح آن ها می پردازیم:
1- درب طلا - در حرم مبارك گفته شد دو درب طلا موجود است یكی از پیش رو كه به دارالحفاظ می رود و دیگر از پائین پا كه به صحن جدید می رود اولی در سال 1272 در تولیت میرزا محمد حسین عضدالملك قزوینی طلا گرفته شده و آیات و احادیث زیادی در او نقش شده و در آخر آن این قصیده است:
گوئی این خرم حرم خلدی بود پر رنگ و بو
لیك خلدی بر درش یك دسته ابلیس لعین
[ صفحه 173]
كلك مشكین بر درش از بهر تاریخش نوشت
بوسه زن بر این در و پا نه به فردوس برین
و در اطراف چهارچوب آن اشعاری است كه نسبت به خواجه نصیر طوسی داده اند.
لو ان عبدا اتی بالصالحات غدا
یود كل نبی مرسل و ولی
و صام ماصام صوام بلا ملل
وقام ما قام قوام بلاكسل
و عاش فی الدهر آلافا مؤلفة
عار من الذنب معصوم بلازلل
فلیس فی الحشر یوم البعث ینفعه
الا یحب امیرالمؤمنین علی
و در دو پایه درب پیش روی مبارك بر روی كاشی چینی مانندی بسیار ممتاز به خط ثلث برجسته كتیبه ی است و در سمت چپ آن نوشته «من عمل العبد المذنب علی بن محمد المقری فی تاریخ غرة جمادی الاولی سنه اثنی عشر و ستمائة غفرالله له و لوالدیه و لجمیع ولده و لجمیع المؤمنین و المؤمنات بمحمد و عترته الطاهرین».
و در پیشانی همین درب شعر ابی نواس مطهرون نقیات ثیابهم - تجری الصلوة علیهم اینما ذكروا تا آخر نوشته شده است.
2- اما درب پائین پای مبارك به گنبد حاتم خان می رود و از طلای خالص و زرناب پوشیده شده و تاریخش 1284 یعنی 12 سال پس از درب پیش رو ساخته شده و در ترنج های آن بعضی از احادیث آل محمد به طلا نقش شده و این قصیده كه مشحون اسامی ائمه اطهار علیه السلام و 15 بیت و مطلعش این است:
صل یا رب علی شمس الضحی
احمد المختار نورالثقلین
و قصیده فارسی سروش 16 بیت كه از آن جمله است:
زهی به روی خلایق در سعادت و فر
در حریم علی بن موسی جعفر علیه السلام
دری كه خواهد رضوان ز پرده دارانش
دری كه ساید كیوان بر آستانش سرا
سپهری خواست كه باشد و را یك از حجاب
بدو چه گفت بگفتم كه آب خویش مبرا
به جای حلقه زرین و حلقه سیمین
زنند بر در این بارگاه شمس و قمر
به عرش بالد از این بقعه عالم سفلی
به خلد نازد از این روضه توده ی اغبر
این در در تولیت دوم همان عضدالملك طلا شده و این افتخار نصیب او گردیده است.
3- درب نقره پشت سر مبارك است كه از توحید خانه وارد حرم مطهر می شوند و این در مشبك است و طرفین در هم پنجره ی نقره است كه در 1294 در تولیت میرزا سعید خان متولی و وزیر امور خارجه از نقره آستانه قدس كه در خزانه موجود بوده و از هدایای زوار است ساخته شده
[ صفحه 174]
در این درب اشعار صبوری نقش شده كه مطلعش این است:
این در از كیست كه از روی نیاز
عرش را داد ورا برده نیاز
4- درب نقره دارالسیاده كه از آن به دارالحفاظ وارد می شوند بانی در سلطان مراد میرزای حسام السلطنه پسر عباس میرزای نایب السلطنه است و در آن قصیده از صبوری ملك الشعراء پدر ملك الشعرای بهار نقش شده و آن 27 بیت و مطلعش این است:
این در قدس از رواق كیست كه ساید
پاشنه برنه رواق طارم اخضر
و در ماده ی تاریخش گفته:
گفت صبوری برای سال طرازش
اكنون سلطان مراد یافته زین در
1289
5- درب نقره كشیك خانه كه وارد دارالحفاظ می شود بانی این در همان حسام السلطنه است و قصیده ی دیگری از صبوری كه 28 بیت است در آن نقش شده بدین مطلع:
به بارگاه سپهر اشتباه سبط رسول
كه جن و انس به خاك درش بود محتاج
یكی نهاده بر این در سر ارادت و گفت
نهاده اند بر این در شهان عالم تاج
1289
6- درب نقره مسجد گوهرشاد از دارالسیاده كه بانی آن انیس الدوله زن ناصرالدین شاه در سال 1284 موقعی كه با شاه به زیارت آمده تقدیم نموده و در ترنج های آن بعضی از آیات كریمه نقش بسته و در دور این در به خط نستعلیق بسیار خوب قصیده ی 23 بیت مینا نقش شده و مطلعش این است:
نور حق طور تجلی پور موسی شاه طوس
شبل زهراء سبط پیغمبر سلیل حیدرا
مظهر یزدان خداوند قضا فرمان رضا
كاستان عالیش از عرش اعظم برترا
علت ایجاد عرش و كرسی و لوح و قلم
باعث تكوین خاك و آب و باد و آذرا
نی نیابد شبه او غواص قدرت تا ابد
گر برون آرد ز بحر آفرینش گوهرا
قلزم ایجاد را هم كشتی و هم ناخدا
كشتی ابداع را هم بادبان هم لنگرا
7- درب نقره راه رو سقاخانه به دارالسیاده مباركه و بانی این در امین اقدس زن مرحوم ناصرالدین شاه در ترنج بالا یك مصراع به طلا نقش شده قال رسول الله صلی الله علیه و آله و در زیر آن این بیت به طلا نقش شده.
[ صفحه 175]
به درگاه رضا در دولت شه ناصرالدین
كرد این در را مهین بانوی عظمی نقره آگین
و در ترنج بالا مصراع دیگر به طلا نوشته شده است انا مدینة العلم و علی بابها و در زیر آن این بیت به طلا نقش شده.
بهر تاریخش یكی آمد سروش از عرش و گفتا
از امین اقدس این درب مقدس یافت آئین
1307
8- درب نقره ی كه از كفشداری صحن عتیق وارد ایوان طلا می گردد در این قصیده ی غرائی نقش شده و مطلعش این است: 1252
این در عالی كه سوده جبهه خود را
در بر آن نه رواق گنبد مینا
از پی تاریخ گفت حاجب این در
باب جنانی گشوده گشته از این جا
این درب در عهد محمد شاه و تولیت جاجی میرزا موسی خان ساخته شده است.
9- درب نقره ی كه از این ایوان طلا به راهرو سقاخانه می رود و در آن قصیده ی از پریشان نقش شده: 1246
قدسیان بهر سلامش قافله در قافله
عرشیان بهر طوافش كاروان در كاروان
بار بربندند هر دم جانب ارض و سما
بال بگشایند هر گه بر مكان و لامكان
با چنین رتبت بود یا لیتنی كنت تراب
عرش را بر خاك پاك حضرتش ورد زبان
كلك مشكین پریشان سال تاریخش نوشت
درگه شاه ولایت بوسه گاه انس و جان
این درب نقره در تولیت حاجی میرزا موسی خان نقره شده و در چارچوب این در اشعاری به نقره رسم شده كه از آن جمله است:
خدیو خاك خراسان و شاه خطه طوس
امین دین خداوند و شرع پیغمبر صلی الله علیه و آله
1272
درباره ی تاریخش گفته:
قلم گرفت به تاریخ سال سرخوش و گفت
پناه اهل زمین در دو عالم است این در
چارچوب این درب در تولیت وزیر نظام و خود آن در تولیت حاجی میرزا موسی خان نقره شده.
در 1340 یك درب نقره عالی در راهرو موزه نصب شد كه بر سایر درها مزیت دارد از لحاظ اندازه و صنعت و نوشته و خط بسیار ممتاز است.
[ صفحه 176]
10- درب نقره ایوان طلای صحن عتیق كه به قرآن خانه مباركه می روند در ترنج های این در بعضی آیات شریفه و احادیث نبوی نقش شده بانی آن مظفرالدوله ابراهیم خان خمسه است و در این درب قصیده ی نقش شده كه مطلعش این است:
فروغ دیده ی زهرا علی بن موسی
سلیل حیدر صفدر قسیم جنت و نار
مسیح درس سخن خواند در دبستانش
وزان سپس دم جان بخش یافت در گفتار
1274
11- درب نقره از ایوان طلا به توحید خانه كه امیر نظام گروسی تقدیم نموده و در ترنج های آن بعضی از سور و آیات قرآنیه و احادیث نبویه نقش شده و قصیده ی سرخوش بدین مطلع نوشته شده:
نكرده فكر به تاریخ سال سرخوش و گفت
به حق حق كه در این در نشد كسی مأیوس
1273
12- درب نقره از گنبد اللهوردی خان به توحید خانه كه تقدیم كننده زن سهام الدوله حاكم بجنورد در سال 1320 بوده
13- درب نقره از مدرسه علی نقی میرزا وارد راهرو كشیك خانه كه نصیرالملك شیرازی در زمان تولیتش از نقره های آستانه كه هدایای زوار بود ساخته است سال 1319.
14- درب نقره ایوان طلای صحن جدید وارد راهرو دارالسعاده كه در ترنج های آن آیات و احادیثی نقش شده و ماده تاریخش این است:
به مطلع سر مطلع افزود و گفتا
زهی زین در فیض و باب مواهب
1278
كه در تولیت میرزا جعفر خان مشیرالدوله ساخته شده است.
15- درب نقره كه از راهرو دارالسعاده به دارالسیاده باز می شود و آن چهار ترنج دارد كه در ترنج بالای مصراع چپ به خط ثلث نوشته اند «فی ایام دولت السلطان الاعظم و الخاقان المعظم ابوالمظفر ناصرالدین شاه قاجار خلد الله ملكه» و در ترنج پائین آن نوشته.
«و تشرف بتفضیض هذا الباب الشریف الواقع فی البقعة التی هی والله روضة من ریاض الجنة و من دخله كان آمنا» و در ترنج بالای مصراع راست درب نقش شده «قد استسعد مؤتمن السلطنة العلیة مقرب الحضرت الرضویه ذوالریاستین میرزا فضل الله المتولی و الشوكة البهیه
[ صفحه 177]
وزیر نظام» و در ترنج پائین این مصراع نقش شده است و به اصابت سعایت تراب آستان سلطان ابوالحسن الشریف الحسینی سر كشیك الخامس 1270.
16- درب نقره ای كه از صحن عتیق وارد كفشداری بزرگ می شود و بانی آن مشیرالدوله است كه 1323 در تولیت میرزا كاظم آقا داماد مرحوم ناصرالدین شاه تقدیم نمود.
17- درب نقره ای كه از صحن عتیق وارد كفشداری كوچك می شود و بانی آن آصف الدوله شاه سمند است كه در همان تاریخ ساخته شده است.
18- درب نقره ای كه از صحن جدید وارد كفشداری قائینی ها می شود و بانی آن حاجی سید محمد رئیس التجار یزدی در سال 1335 بوده.
19- دری كه از ممر سقاخانه به دارالسیاده می رود پشت درب نقره تقدیمی امین اقدس است و از چوب شمشاد و منبت كاری است و بالای چهارچوب آن به خط برجسته كنده شده «امر به تجدید الباب من خالص ماله العبد المذنب الراجی ناصرالدولة و الدین شمس الدین السحبانی تقبل الله منه فی تاریخ سنة خمس و ثلثین و سبعمائه (سال 735) «به عمل استاد علی نجار نیشابوری».
20- دری كه از ایوان طلای صحن عتیق وارد توحید خانه مباركه می شود - پشت در نقره تقدیمی امیر نظام گروسی است این در از چوب شمشاد است و در حاشیه این در سوره مباركه جمعه با بعضی از سور قرآنیه ی دیگر ثبت شده.
21- دری كه از توحید خانه مباركه داخل حرم مطهر و رواق پشت سر می شود علاوه بر درب نقره و این در هم از چوب شمشاد است و متنش مشبك است و در حواشی و صفحه فوقش اشعار دعبل و خطبه ای كه مشتمل است بر اسماء و القاب مقدسه چهارده معصوم علیهم السلام به خط برجسته از چوب كنده شده و در دور چهارچوب طرف توحید خانه سوره مباركه عم و سوره (سبح اسم ربك الاعلی) و بعضی از سور و آیات شریفه دیگر به خط جلی منبت شده و محتمل است كه بانی و خطاط و نجار این 3 در یكی باشد و انصافا این سه در به مراتب از در طلا نفیس تر و دارای جلوه بیشتری است و از نفایس عتیقه جات محسوب می گردد.
ریزه كاری و منبت كاری و قدرت قلم و انتخاب آیات و احادیث آن جالب توجه است از عجایب این است كه نقوش و خطوط ضریح مقدس با بوسه ها و استلام زوار سائیده شده ولی نوشته این چوب ها با آن كه تاریخ آن مقدم است هنوز كاملا پدیدار و مشخص است [1] .
[ صفحه 178]
این سه در ارنفایس اشیاء عتیقه دنیا به شمار می رود و در جلوه و جلا و زیبائی و براقی و ظرافت و خطوط خوانا نظیر ندارد.
پس مجموع درهای بارگاه به رواق و رواق به روضه عمارت از دو درب طلا و درب نقره و سه درب شمشاد می شود كه جمیع 23 درب است و فاضل محترم آقای سحاب مؤلف كتاب زندگی حضرت رضا علیه السلام 22 در نوشته اند و از دو در دیگر نامی نبرده اند مرحوم حاج شیخ عباس هم فقط از دو درب طلا و درب شمشاد توحید خانه صحبت می كنند اشعار دعبل خزاعی بر این در نقش شده و خطبه ی مفصلی در ذكر اسامی معصومین علیهم السلام است - كه بعد از بسم الله می نویسد:
«الحمدلله الذی زین سماء النبوة الغزاء المصطفویه بزینة الكواكب الزهراء المرتضویه تا آخر.
بناء و تعمیر قبور
از سنن جاریه الهی این است كه بناء و آبادی و عمران اماكن متبركه و عتبات عالیات و مشاهد مشرفه را به مردان صالح خود محول فرموده است.
چنانچه بنای خانه كعبه را آدم ساخت و ابراهیم قواعد آن را بالا برد و بنای بیت المقدس را داود و سلیمان نهادند و بنای مسجد مدینه را خود پیغمبر نمود و در بناهای مساجد و مدارس و مشاهد و قبور ائمه كه راهنمایان توحید بودند تشویق و ترغیب فرموده است.
در این حدیث پیغمبر اكرم صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود یا علی كسی كه تعمیر و تجدید كند قبور شما را او خدمتگزار شما می باشد و مثل كسی است كه اعانت به حضرت سلیمان بن داود در بنای بیت المقدس كرده باشد.
و در این باب احادیث بسیار در كتب مزارات وارد شده است و قبور ائمه همه در كنار مسجدی بنا شده بلكه مساجدی در اطراف آن ساخته اند كه در هر صبح و عصر هزاران نفر نماز خود را در آن ساحت مقدس می گذارند.
و از آداب زیارت اول علم و معرفت به حال مزور است و دیگر آداب و احرام در غسل كردن و زیارت نمودن و صدقات و خیرات و مبرات در راه دوستی ائمه اطهار علیه السلام دادن.
شیخ صدوق از ابوالصلت هروی روایت كرده كه من و جمعی از اهل قم در خدمت امام رضا علیه السلام رفتیم سلام كردیم جواب داد و هر یك را نوازش فرمود و اهالی قم را نزد خود طلبید و
[ صفحه 179]
به آن ها فرمود خیر و رحمت بر شما باد خوش آمدید شما شیعیان ما هستید و به زودی می رسد روزی كه خاك مرا در طوس زیارت كنید و هر كس با غسل باشد و با معرفت مرا زیارت كند مانند كودكی خواهد بود كه از مادر تولد شده یعنی گناهان او آمرزیده خواهد شد - آن گاه آداب زیارت را از غسل - دعا كردن - صدقه دادن - وداع نمودن - اعانت محتاجان در سفر زیارت - احسان به فقرا و احتراز از زنان در زیارت و آداب زیارت زنان و غیره را فرمود.
قبه و بارگاه رضوی در تاریخ
مورخین در بناء قبه هارونی و كاخ اسكندری و بارگاه رضوی از نظر محل اتفاق دارند و كوچكترین اختلافی نیست ولی درباره این كه چندبار خراب شده و چگونه تعمیر كردند و ترمیم و تزیین او چگونه بود اختلاف نظر دارند و ما برای آن كه خوانندگان نظریه همه مورخین را در تاریخ این آستان مقدس بدانند به اجمال سیر تحولات تاریخی را بیان می كنیم در این كه طبق روایت جابر بن عبدالله انصاری ریشه این بنا از ذوالقرنین بود سخنی نیست.
جابر بن عبدالله انصاری از حدیث قدسی نقل كرده كه چون پیغمبر صلی الله علیه و آله اسامی ائمه اثنی عشر شیعه امامیه را در حدیث قدسی بیان می فرماید به نام حضرت رضا علیه السلام كه رسید فرمود «یقتله عفریت متكبر و یدفن فی المدینة التی بناها العبد الصالح الی جنب شر خلقی حق القول منی لاسرنه بحمدالله» كه در تفسیر این حدیث نوشته اند مرا از عبد صالح اسكندر ذوالقرنین است كه قنوات نوقان طوس و سناباد را حفر نمود و چون قبه هارونی قبل از دفن او شهرت به كاخ اسكندری داشت با قرینه این حدیث مسلم است كه اسكندر ریشه بنا را نمود و پس از دفن هارون مأمون مدتی كه تا شش ماه نوشته اند در طوس بود و این كاخ را به صورتی زیبا بنا و تعمیر كرده كه به قبه ی هارونی شهرت یافت بنابراین عمارت اول از اسكندر و عمارت دوم از حمید بن قحطبه نماینده هارون یا از مأمون است.
ارتفاع این قبه از زمین 16 ذرع است و تا اواخر قرن سوم به همان صورت بود و امیر سبكتكین پدر محمود غزنوی به سبب دشمنی با خلفای عباسی یا با حضرت رضا علیه السلام این كاخ را خراب كرد و مدتی ویران بود تا سال 390 پس از مردن او سلطان محمود خواب دید و این بنا را تجدید و تعمیر كرد.
ابن اثیر در كامل در وقایع سال 390 می نویسد «وجد سلطان محمود عمارة المشهد طوس الذی فیه قبر علی بن موسی الرضا علیه السلام و الرشید و احسن عمارة و كان ابوه سبكتكین اضربه و
[ صفحه 180]
كان اهل طوس یزورون من یزوره فمنهم من ذلك و كان سبب ذلك انه رای امیرالمؤمنین علی ابن ابیطالب علیه السلام فی المنام و هو یقول الی متی هذا فعلم انه یرید امر المشهد فامر بعمارته.»
امر را گزارش داد سلطان سنجر بی درنگ شرف الدین ابوطاهر قمی را كه وزیر او بود مأمور بناء قبه و بارگاه آن حضرت كرد - و برخی مباشر بنا را پسر ابوطاهر قمی دانسته اند.
سلطان محمد خدابنده سال 716 - 703 اول شیعه سلاطین مغول كه به دست علامه حلی شیعه شد خرابی های تاتار و مغول را جلوگیری كرد و تدارك و جبران نمود زیرا ابن بطوطه در «تحفة النظار» سفرنامه خود سال 734 زیارت كرده شرح آن را نوشته است بنابراین از سال 617 كه حمله مغول و تاتار شروع شد تا سال 743 كه ابن بطوطه دیده تزئینات و خصوصیات باقی بود و این هم از كرامت های این بارگاه است كه باید یكی از خود آن مهاجمین معتقد شود و از خرابی و انهدام و قتل و غارت جلوگیری نماید.
این گنبد مطهر به وسیله شاه طهماسب به خشت های طلا مزین شد و مناره و مأذنه ای ساخت كه طلا گرفت و گویا طلاهای زمان شاه طهماسب یا سیاه شده عوض كرده اند یا ازبكیه دستبرد زده اند كه شاه عباس باز گنبد را طلا گرفت 1084 و این رباعی را مرحوم آقا حسین خوانساری علامه مشهور گفته است:
ای باد عجب طرب فزا می آئی
از طوف كدامین كف پا می آئی
از كوی كه برخاسته ای راست بگوی
ای گرد به چشمم آشنا می آئی
اعتمادالسلطنه در مطلع الشمس می نویسد مباشر تعمیر گنبد از طرف سلطان محمود سوری ابن معتز حاكم نیشابور بود.
حاجی ملا هاشم در منتخب التواریخ می نویسد این عمارت در زمان مغول و تانار همه آن خراب نشد.
ابن ابی الحدید می نویسد «خربوا المشهد الذی فیه علی بن موسی الرضا علیه السلام و الرشید حتی جعلوا الجمیع خراباتهم صاروا فی الهرات» ابن اثیر نیز همین عبارت را نوشته است.
از خلال تواریخ معلوم می شود كه خرابی قبه و بارگاه فقط تعرض بود آن هم در گنبد زیرا آثار باقیه از سال 512 و سال 612 كه پنج سال قبل از حمله مغول بود هنوز باقی است كه اگر غارت و خراب به حرم و روضه شده بود باید این آثار از بین رفته باشد و شاید مراد ابن ابی
[ صفحه 181]
الحدید فقط خرابی مشهد یعنی ضریح و صندوق بود كه آمده اند جواهرات و ذخایر آن را برده اند.
قاضی نورالله شوشتری در مجالس المؤمنین می نویسد در عهد سلطان سنجر سلجوقی ابوطاهر قمی قبه ی مطهره را از مال خود اصالتا یا وكالتا از جانب سلطان سنجر بنا و عمارت نموده است.
از فحوای اخبار تاریخ معلوم می شود كه بنای ابوطاهر قمی از ریشه و اساس قبه و بارگاه كنونی باشد نه ترمیم و تعمیر - این گنبد مطهر كنونی كه سطح محدبش مزین به خشت های طلا و سطح مقعر داخلش آینه كاری است از بناهای سال 400 - 500 می باشد.
صاحب مطلع الشمس بنارا از سلطان سنجر می داند و این بنا با گل ارمنی و آب انگور و پشم بز مخلوط شده تا این طور محكم و استوار گردیده است.
در سبب بنای سلطان سنجر می نویسد چون سنجر پسری داشت كه مبتلا به مرض مزمنی بود و برای معالجه و تغییر آب و هوا مسافرتی به طوس كرد در اراضی طوس آهوئی یافت او را تعقیب كرد آهو داخل حرم شد و پناه به روضه امام برد آن جوان هر چه كرد با اسب داخل روضه شود موفق نشد تحقیق كرد این جا قبر كیست؟ گفتند مرقد مبارك حضرت علی بن موسی - الرضا علیه السلام است آن جوان همان جا قصد استشفاء كرد و توسل نمود و همانجا شفا یافت و برگشت نزد پدر و جریان را گفت.
دارالحفاظ
دارالحافظ در جنوب حرم و قبله آن جا است و مسجد گوهرشاد قبله دارالحفاظ است این محوطه قرن ها است مركز نماز و تلاوت قرآن بود و بدین جهت كه حفاظ قرآن در شب آن جا جمع می شوند و قرآن می خوانند دارالحفاظ گویند ازاره این قسمت سنگهای منبت است كه با قلم ریز كنده شده و از شاهكارهای صنعت حجاری است و در بالای ازاره كتیبه ای است كه مانند كمربند تمام دارالحفاظ را گرفته 47 بیت قصیده قاآنی به سنگ محجر شده كه از آن جمله است:
زاده خیر البشر فرمانروای خیر و شر
مهبط وحی كرامت معدن صدق و سداد
بضعه موسی بن جعفر بوالحسن كز غیر حق
جسته در مقصوره وحدت روانش انفراد
گرز علمش رازگوئی عنده ام الكتاب
ور بكاخش راه جوئی دونه خط القیاد
مور و مار و نور و نار و وحشی و طیر انس و جان
جمله زو جوینده رزق و جمله زو خواهند زاد
[ صفحه 182]
بالای این كتیبه آئینه كاری است تا سقف كه حسام السلطنه بانی آن بود و زمین دارالحفاظ به سنگ مرمر عالی مفروش شده.
این سنگ فرش قبلا كاشی بود و قصیده ی در اطراف آن روی كاشی نوشته بودند كه مطلعش این است:
زهی كاخ همایونی كه روبندش مدام از در
خلایق خاك با مژگان ملایك گرد با شهپر
دارالحفاظ دارای مربع مستطیل است كه 5 / 15 ذرع در 5 / 7 می باشد و مقابل حرم صفه ی دارد كه قبر عباس میرزای قاجار است و از صفه پنجره به مسجد گوهرشاد باز شده.
صفه ی دیگری در آن جا است كه قبر جلال الدوله پسر ناصرالدین شاه و قبر سلطان مراد میرزا پسر عباس میرزا نایب السلطنه است و از همین صفه به خزانه مباركه می رود و صفه دیگری دارد كه به كشیك خانه می رود دارالحفاظ از بناهای مجلل و عالی آستان قدس است كه تزئینات آن و آئینه كاری مقرنس و میناكاری و غیره جالب توجه است.
دارالسیاده
دارالسیاده طرف غربی حرم مطهر است كه قبله آن مسجد گوهرشاد است و این بنا هم از گوهرشاد خانم بانی مسجد است طولش 32 ذرع و عرض آن مختلف است - این رواق بزرگترین رواق های آستان قدس رضوی است و صفه وسیعی مقابل درب دارالحفاظ دارد كه قبر حاجی میرزا حسین خان سپهسالار می باشد 1297 و پشت صفه اطاقی است كه مقبره بسیاری از علماء اعلام مانند حاجی سید عباس شاهرودی حاجی شیخ مهدی خالصی - حاجی ملا محمد علی فاضلی - میرزا علی اكبر بروجردی و غیره می باشد
دارالسیاده صحن عتیق را كه سقاخانه طلا در آن جا است به مسجد گوهرشاد وصل می كند مسجدی كه حضرت امام رضا علیه السلام در آن نماز خوانده اند در همین دارالسیاده قرار دارد و این اشعار بر كتیبه آن مسجد نقش شده است.
صل یا رب علی الشمس الضحی
احمد المختار نورالثقلین
زمین دارالسیاده و ازاره آن تا نیم ذرع سنگ مرمر است و یك ذرع و نیم بالای سنگ مرمر كاشی معرق است و بالای آن قصیده ی مرحوم صبوری پدر ملك الشعراء به خط نستعلیق به قلم میرزا آقای خوشنویس است و روی سنگ محجر شده و 72 بیت است كه مطلعش این است:
[ صفحه 183]
درگهی كائینه اش آئین عرش كبریاست
قدسیان را بر درش پیوسته روی التجاست
مورخه 1300
و بالای ازاره صفه به طرف دارالحفاظ چند شعر به خط نستعلیق ممتازی حجازی شده كه مطلعش این است:
به كاخ عالی شاهنشهی كه بر دارد
نمود خسرو انجم به مسكنت مسكن
درین نتیجه موسی كه گشت خطه طوس
ز یمن مرقد او رشك وادی ایمن
تاریخ 1371
در بالای دری كه از دارالسیاده به دارالحفاظ می رود اشعاری به خط نستعلیق جلی در كتیبه نوشته شده كه 1084 در عهد شاه سلیمان است - و در آن عصر زلزله ای رخ داده كه دارالسیاده هم آسیب دیده و خشت های طلای گنبد افتاده شاه سلیمان پس از مرمت گنبد دارالسیاده را نیز تعمیر كرد و آینه كاری دارالسیاده را ركن الدوله در عهد ناصرالدین شاه سال 1300 نمود.
رواق شمالی حرم مطهر توحید خانه است كه ملا محسن فیض رحمةالله علیه بنا كرده طول آن از مغرب به مشرق 5 / 16 و عرض آن مختلف است از یك طرف پنجره نقره صحن است و از طرف دیگرش رواق حرم است و در صفه آن سپهسالار متوفی 128 مدفون است و دری به طرف ایوان طلای صحن عتیق دارد و دری به گنبد اللهوردی خان دارد و فرش آن جا سنگ مرمر و ازاره آن سنگ منبت و سقف آن آینه است كه از طرف سپهسالار تزین شده.
رواق شرقی یا گنبد حاتم خان
از پائین پای مبارك كه از حرم خارج می شوی به رواق شرقی می رسی كه معروف به گنبد حاتم خان است و طول آن 1178 ذرع است در این رواق از طرف راست دری به كشیك خانه دارد و مقابل آن دری به گنبد اللهوردی خان و روی به روی حرم صفه وسیعی است كه به دارالسعاده می رود و طرف راست آن قبر میرزا ابوالقاسم معین الملك و صفه چپ قبر حمزه میرزا حشمت الدوله پسر عباس میرزا است و فرش این گنبد نیز سنگ مرمر و ازاره آن سنگ های منبت و بالای ازاره قصیده ی بیست بیتی است كه مطلعش این است:
مهین سلاله زهرا علی بن موسی
كه مادحان درش را ملك كمینه غلام
و در ماده تاریخش گفته:
نوشته خامه ی خرم برای تاریخش
از او هماره بماند به علم این آثار
تاریخ 1269
[ صفحه 184]
و بالای آن كاشی معرق بسیار اعلا است كه از طلا بیشتر ارزش دارد بانی این گنبد حاتم خان امین الدوله شاه عباس بود و اصلا اهل اردوباد بود و در سلطنت شاه عباس كبیر لقب اعتمادالدوله گرفت و چون صدراعظم این لقب را داشت او به همان حاتم خان شهرت گرفت این حاتم خان از احفاد خواجه نصیرالدین طوسی بود و اولاد او در اردوباد آذربایجان سكنی گرفت فاضل بسطامی می نویسد حاتم خان بیكلربیكی مرو بود و قبرش در زیر همین گنبد است آخر این گنبد پنجره آهنی به بیرون بود كه اكنون صحن جدید است و در این قسمت مداحان مدیحه و منقبت می خواندند چون صحن جدید ساخته شد بین گنبد حاتم خان و ایوان صحن جدید را الله یارخان آصف الدوله والی خراسان در سال 1251 به صورت فعلی و دارالسیاده در آورد كه 1210 ذرع است و دو صفه در شمال و جنوب آن است كه میرزا سعید خان وزیر امور خارجه متوفی 1300 و میرزا ابراهیم خان امین السلطان پدر اتابك صدراعظم سال 1300 مدفون شدند - زمین دارالسیاده سنگ مرمر است و بالای ازاره آن قصیده صبوری است كه به سنگ محجر نوشته شده و مطلعش این است:
حبذا دار همایون سعادت دستور
مرحبا كاخ فلك منظر خورشید ظهور
بارك الله حریمی كه بود خاك درش
سرمه ی چشم ملك غالیه ی طره ی حور
و بالای آن تا سقف دارالسیاده آینه كای شده و بانی این تعمیرات میرزا علی اصغر خان اتابك بود.
گنبد اللهوردی خان
گنبد اللهوردی خان یك مثمن بسیار محكم و استواری است كه 5 / 8 ضربدر 11 ذرع است و در كمال محكمی و زیبائی ساخته و زمین آن به خشت های كاشی مفروش است و ازاره آن سنگ مرمر بود و هشت صفه دارد و هر صفه ای به خط ثلث به كاشی معرق بسیار ممتاز است كه ولادت و رحلت ائمه معصومین (ع) را با احادیث معتبره نوشته اند ولی اكنون سقف آن به كاشی معرق زیبای بی نظیر كه عكس آن در همین كتاب دیده می شود مزین شده و دست تعمیر تكمیل است و از صفه شمالی به توحید خانه و از صفه شرقی به كفشداری صحن عتیق و از صفه جنوبی به دارالسعاده و از صفه غربی به گنبد حاتم خان می رود و در این صفه این رباعی به خط نستعلیق به كاشی معرق نوشته شده است:
جبرئیل ز عرش آمد و حوران ز نعیم
از بهر طواف شه فردوس حریم
[ صفحه 185]
عمدا پر خود بر دم مقراض دهند
شاید كه بدین وسیله گردند مقیم
بانی این گنبد همان اللهوردی خان است كه 33 پل اصفهان را ساخته و بیكلربیكی شاه عباس در فارس بود و چون مردی با ایمان و شاه دوست و میهن خواه بود مورد تفقدات كامل شاه قرار گرفت و سال 1021 در شیراز از دنیا رفت و جنازه اش را به مشهد مقدس زیر همین گنبد دفن كردند.
كشیك خانه
كشیك خانه در زاویه جنوبی رواق مقدسه است كه 7 ضربدر 8 ذرع می باشد و زمین آن سنگ مرمر است و ازاره آن سنگ سیاه است و بالای آن سنگ تا سقف آینه كاری است و در مغرب آن دری است كه به دارالحفاظ می رود و در مشرق آن علی نقی میرزا بود كه فعلا خلوتی است متعلق به كشیك خانه و دفتر رئیس تشریفات آن جا است و از آن جا به كتابخانه و موزه می رود و از طرف دیگر به صحن جدید و كفش كن آن سر در می آورد. در این محل قهوه خانه آستانه قدس است كه همیشه مهیای پذیرائی و قهوه و چای برای زوار و تشریفات مخصوص حاضر است.
راهرو سقاخانه
در آن عصری كه كار آب مشكل بود سقاخانه بزرگی از یك پارچه سنگ می ساختند كه بسیار باارزش بود و از آن جمله یك سنگ آب كه دو كر آب می گرفته ساخته و تقدیم كرده اند كه در موزه شرح داده می شود.
و محل سقاخانه 5 / 5 ضربدر 6 متر است كه از سنگ مرمر فرش شده و ازاره آن سنگ سیاه و بالای آن تا سقف آینه است و در شمال سقاخانه درب وسیعی است كه به ایوان طلای صحن عتیق باز می شود و در جنوب آن درب وسیعی است كه به دارالسیاده می رود و در مشرق آن پنجره آهن مسجد پشت سر است.
دارالضیافه
بین صفه جنوبی و شرقی گنبد اللهوردی خان صفه برزگی است كه به دارالضیافه می رود.
دارالضیافه در قرون گذشته محل پذیرائی زوار محترم بود و از همان جا دری از گنبد اللهوردی خان به حرم داشته كه اكنون مسدود است این محل از كاشی های معرق قیمتی بسیار عالی ساخته شده و از بناهای حاجی میرزا محمد علی قائم المقام رضوی می باشد این مرد خیر رئیس سلسله سادات رضوی بود و دارالضیافه را در سال 1225 تعمیر كرد و ملكی برای آن وقف كرد و خدمه و حفاظی معین نمود كه هر صبح و شام آن جا قرائت قرآن نمایند و هم
[ صفحه 186]
اكنون اكثر مجالس ختم و تسلیت و ترحیم را از طرف آستانه یا سادات رضوی در این مجلس می گیرند همیشه تلاوت قرآن و ذكر مناقب ائمه اطهار و مصائب آن ها و فضایل بلند است.
دارالضیافه از طرف شرق دری به صحن جدید و از طرف شمال به صحن قدیم باز می شود.
كف حرم
فرش حرم سنگ مرمر یشم نما بوده كه اشكال و صور مختلف در آن دیده می شد و ارزش زیادی داشت ولی پس از تعویض صندوق چوبی به ضریح مرمر فرش ضریح و حرم مطهر هم به وسیله حجارباشی زنجانی از مرمر الوان مفروش شد و سنگ های سابق تحویل موزه ی آستان قدس داده شد و در این تعویض هم اختلاف نظر بسیاری پدید آمد كه مولود افكار ناپخته بوده.
دیوار و ازاره ی حرم
ازاره ی اطراف حرم مطهر خشت های كاشی چینی نمائی بوده كه آیات قرآنی و احادیث و اخبار بر آن نوشته شده و بعضی از آن ها خشت های كوكبی شكل و مثمن بال دار بوده كه در عهد سلطان سنجر نصب كرده بودند و لذا موسوم به خشت های سنجری بوده و در بعضی از آن ها نام تركان زمرد ملكه دختر سلطان محمود شهید تاریخ ماه مبارك 512 نقش بوده كه قسمتی از آن خشت ها در مسجد بالای سر مبارك و پشت سر مبارك و دارالسیاده باقی است ولی در این تعویض فرش كف حرم دیوارهای داخل حرم نیز به اندازه 5 / 1 متر سنگ مرمر
[ صفحه 161]
عالی شد و فوق آن ها آینه كاری مقرنس تا سقف است و دو كتیبه در ارتفاع می باشد.
بانی این كاشی های مقرنس چینی نمای كوكبی سلطان محمود شهید پسر سلطان محمد بن ملكشاه بن الب ارسلان سلجوقی است كه 12 سال سلطنت كرد و ابوالقاسم سنابادی وزیر او بوده و در سال 520 در گذشت و روی یكی از این خشت های كوكبی این رباعی نوشته شده:
بادا هزار بار فزون تر سلام حق
بر تو ایا غریب خراسان امام حق
مشتاق حضرت توأم ای سید شهید
حقا كه هستم از دل و از جان غلام حق
و ناظم این اشعار عبدالله بن محمود سال 512 بود.
و در یكی از این خشت های دیوار پیش روی مبارك نزدیك زاویه جنوب این رباعی نقش است.
ای شحنه شرع و شوهر پاك بتول
در بازوی تو رونق آئین رسول
در عالم علوی و جهان سفلی
بی حب ولای تو عمل نیست قبول
و در دیوار قبلی حرم مطهر سه محراب است یكی به طرف زاویه جنوبی و دیگری به طرف زاویه غربی و یكی در قبله صفه كه بیرون مسجد بالا سر است و در هر یك از این سه محراب به خط كاشی برجسته درشت بسیار ممتازی سوره مبارك قل هو الله احد و آیات شریفه و اخبار معتبر نقش بسته است و در آخر محراب غربی به كاشی برجسته نوشته شده فی ربع الاخرسنة اثنی عشر و ستمائة.
كتیبه های حرم
كتیبه اول در بالا ازاره اطراف حرم مطهر دارای خط درشت برجسته ای می باشد كه سوره «انا فتحنا» روی كاشی نوشته شده و تاریخ آن در صفه شاه در دوم جمادی الاخر سال 660 می باشد از تاریخ كاشی ها معلوم می شود كه از سال 512 تا سال 612 داخل حرم تزیین می شده و تا سال 760 ادامه داشته است.
كتیبه ی دوم حرم
در كتیبه فوقانی حرم قصیده ای به خط حسین قلی خوش نویس روی سنگ مرمر حجاری شده و آن قصیده 44 بیت است و مطلعش این است.
تبارك الله از این روضه همایون فر
كه برتر از دو جهان است نزد اهل نظر
و تاریخ این قصیده 1287 می باشد - این كتیبه از نظر خط حجاری و مرمر شاهكار صنعت است.
آئینه كاری
در حرم مطهر آئینه كاری دو قسمت است - قسمتی بین دو كتیبه و قسمتی بالای كتیبه تا سقف است كه مرحوم میرزا صادق خان قائم مقام به امر ناصرالدین شاه آئینه كاری نموده و در زیر آئینه ها ورق هائی است به شكل گل و ریاحین از طلا و لاجورد و این تزیین در حدود سال 1282 در تولیت میرزا محمد حسین عضدالملك قزوینی انجام گرفته
[ صفحه 162]
منطقه حرم
در منطقه حرم مطهر به خط خطاط مشهور و هنرمند عالی مقام ایران علیرضا عباسی به طلای خالص بسیار ممتاز و جلی سوره مباركه «یسبح لله» به خط ثلث نوشته شده و این منطقه كمربندی چهار صفه در چهار طرف حرم مطهر باز شده و در بالای هر صفه نزدیك به منطقه خوانچه ای از جواهرات در كمال زیبائی نصب شده است.
خوانچه پیش روی مبارك طبق صورت 24 / 12 / 23
1- نشان نقره درجه 4 وزارت خارجه وسط آن شیر و خورشید دارد، قیمت به ریال: 250 ریال
2- گل طلا مكلل به الماس، قیمت به ریال: 50000 ریال
3- نشان نقره درجه 4 وزارت خارجه كه وسط آن شیر و خوشید دارد، قیمت به ریال: 250 ریال
4- ساعت طلای بغلی زنگی، قیمت به ریال: 5000 ریال
5- سنجاق الماس نشان و تخمه الماس، قیمت به ریال: «بهایش در دفتر نیست»
6- شمشیر تقدیمی مؤید الدوله دسته الماس و غلاف الماس نشان، قیمت به ریال: 560000 ریال
7- زیارت نامه ی طلا با قاب به وزن 258 گرم، قیمت به ریال: 4500 ریال
8- زیارت نامه طلا با قاب به وزن 357 گرم، قیمت به ریال: 6000 ریال
9- زیارت نامه میناكاری با طلا، قیمت به ریال: 10000 ریال
10- ساعت طلا كه نام واقف آن كنده شده، قیمت به ریال: 4000 ریال
11- گوشواره طلا میناكاری دو پیاله جفت، قیمت به ریال: 6000 ریال
12- شمایل حضرت امیر و حسنین دور فیروزه، قیمت به ریال: 1000 ریال
13- شمشیر دسته شیر ماهی طلاكاری، قیمت به ریال: 50000 ریال
14- برگ نقره، قیمت به ریال: 20 ریال
15- نشان طلای دولت بخارا وسط میناكاری، قیمت به ریال: 5000 ریال
خوانچه پائین پای مبارك
16- ساعت طلای بغلی با زنجیری برنزی به وزن 87 گرم، قیمت به ریال: 6000 ریال
17- قمه تیغه جوهردار طلاكوب به وزن 588 گرم، قیمت به ریال: 50000 ریال
18- انگشتر طلا نگین فلامك 8 گرم، قیمت به ریال: 120000 ریال
19- انگشتر طلا نگین برلیان 11 گرم، قیمت به ریال: 150 ریال
[ صفحه 163]
20- انگشتر طلا نگین زمرد دور برلیان 11 گرم، قیمت به ریال: 300000 ریال
21- انگشتر طلا نگین برلیان به وزن 3 گرم، قیمت به ریال: 4000 ریال
22- انگشتر طلا نگین الماس به وزن 4 گرم، قیمت به ریال: 5000 ریال
23- طلا مرغی الماس نشان به وزن 19 گرم، قیمت به ریال: 15000 ریال
24- قلابه طلا دارای سنگ های اصل به وزن 40 گرم، قیمت به ریال: 4500 ریال
25- گل طلا مكلل به الماس دو پارچه متصل 30 گرم، قیمت به ریال: 30000 ریال
26- انگشتر حلقه طلا شكوفه فیروزه به وزن 7 گرم، قیمت به ریال: 1500 ریال
27- جقه طلا مرواریددار 34 گرم، قیمت به ریال: 25000 ریال
28- ساعت طلا مكلل به الماس 23 گرم، قیمت به ریال: 15000 ریال
29- ساعت طلا مكلل به الماس و یاقوت كبود 20 گرم، قیمت به ریال: 5000 ریال
30- گل كمربند طلا سنگ و فیروزه 12 گرم، قیمت به ریال: 3000 ریال
31- ساعت طلا دسته كوك 63 گرم، قیمت به ریال: 3000 ریال
32- زیارت نامه ی فیروزه، قیمت به ریال: 5000 ریال
33- تخمه طلا مكلل به الماس دارای نگین زمرد جفت، قیمت به ریال: 95000 ریال
34- تخمه نقره مكلل به الماس و تخمه یاقوت جفت، قیمت به ریال: 30000 ریال
35- تخمه نقره مكلل به الماس و لعل جفت، قیمت به ریال: 45000 ریال
36- تخمه نقره مكلل به الماس و تخمه سنگ بدل جفت، قیمت به ریال: 15000 ریال
37- انگشتر حلقه طلا نگین برلیان به وزن 9 قیراط، قیمت به ریال: 450000 ریال
38- انگشتر حلقه نقره نگین زمرد به وزن 8 قیراط، قیمت به ریال: 80000 ریال
39- انگشتر حلقه نقره نگین لعل، قیمت به ریال: 500 ریال
40- شمشیر دسته مرصع به جواهر الماس نشان، قیمت به ریال: 50000 ریال
41- قمه دسته استخوان زمرد نشان، قیمت به ریال: 20000 ریال
42- عقاب صدف، قیمت به ریال: 40000 ریال
43- ساعت طلا دسته كوك با بند فرنگی، قیمت به ریال: 3000 ریال
44- گوشواره طلا میناكاری دارای دانه های مروارید جفت، قیمت به ریال: 3000 ریال
45- گل طلا الماس نشان با زنجیر، قیمت به ریال: 15000 ریال
[ صفحه 164]
46- گردن بند طلا دارای نگین های ریز الماس تخمه وسط زمرد، قیمت به ریال: 15000 ریال
47- گردن بند طلا دارای نگین های ریز الماس تخمه وسط زمرد، قیمت به ریال: 500000 ریال
خوانچه پشت سر مبارك
48- پنجه طلا به وزن 44 گرم، قیمت به ریال: 3300 ریال
49- سلیمانی طلا به وزن 45 گرم، قیمت به ریال: 5500 ریال
50- قندیل طلا به وزن 49 گرم، قیمت به ریال: 3700 ریال
51- ساعت طلا به وزن 49 گرم، قیمت به ریال: 1500 ریال
52- شمشیر دانه نشان غلاف میناكاری به وزن 2060 گرم، قیمت به ریال: 150000 ریال
53- گوشواره طلا دارای 9 مروارید به وزن 13 گرم، قیمت به ریال: 3000 ریال
54- سلیمانی كوچك به وزن 7 گرم، قیمت به ریال: 600 ریال
55- گل طلا میناكاری 11 گرم، قیمت به ریال: 2500 ریال
56- گل طلا دارای 19 مروارید 12 گرم، قیمت به ریال: 2500 ریال
57- گل توی سفید بزرگ 45 گرم، قیمت به ریال: 5000 ریال
58- روی دعا مروارید نشان 8 گرم، قیمت به ریال: 1500 ریال
59- گل طلا یاقوت نشان 8 گرم، قیمت به ریال: 1000 ریال
60- قاب قرآن مینائی 46 گرم، قیمت به ریال: 5000 ریال
61- چشمك طلا 6 گرم، قیمت به ریال: 700 ریال
62- قاب طلای آئینه دار به وزن 76 گرم، قیمت به ریال: 1000 ریال
63- تسبیح فیروزه 33 دانه، قیمت به ریال: 1000 ریال
64- بازوبند مروارید نشان با دو لوله، قیمت به ریال: 5500 ریال
65- تصویر عاج، قیمت به ریال: 3000 ریال
66- كلیه ی گلابتون با مروارید دارای سنگ های مختلف الاصل، قیمت به ریال: 38500 ریال
67- تسبیح عقیق یك صد دانه، قیمت به ریال: 4000 ریال
68- دسته خنجر سنگ پوست پیازی، قیمت به ریال: 35000 ریال
69- سلیمانی با نگین و برگ طلا به وزن 49 گرم، قیمت به ریال: 6500 ریال
[ صفحه 165]
خوانچه بالا سر مبارك
70- تسبیح مروارید 109 مروارید عدسی زمرد، قیمت به ریال: 80000 ریال
71- بوته طلا مكلل به یاقوت و الماس روی نیم ماه نصب شده 27 گرم، قیمت به ریال: 20000 ریال
72- جقه طلا مروارید نشان تخمه وسط سنگ قرمز، قیمت به ریال: 2000 ریال
73- گل طلای مكلل به الماس و یاقوت با زنجیر طلا 31 گرم، قیمت به ریال: 50000 ریال
74- بوته جقه طلا پشت مینا 108 مروارید و یك زمرد بزرگ 29 گرم، قیمت به ریال: 1500000 ریال
75- جقه پشت مینا دارای دو لعل بزرگ و یاقوت مكلل به الماس و زمرد 231 گرم كه ناصرالدین شاه در سال 1284 تقدیم نمود، قیمت به ریال: 180000 ریال
76- بوته جقه طلا 143 دانه مروارید و یك تخمه یاقوت، قیمت به ریال: 110000 ریال
77- بوته جقه طلا 5 مروارید درشت با زنجیر به وزن 27 گرم، قیمت به ریال: 2000 ریال
78- قلابه طلا مكلل به الماس دارای تخمه لعل درشت 7 / 26 گرم، قیمت به ریال: 15000 ریال
79- گردن بند مروارید دارای چهار رشته مروارید یاقوت اصل، قیمت به ریال: 15000 ریال
80- گوشواره طلا مروارید نشان سه جفت، قیمت به ریال: 15000 ریال
81- گل طلا با تخمه زمرد و یاقوت، قیمت به ریال: 5000 ریال
82- سنجاق نقره الماس نشان 4 عدد كوچك و بزرگ، قیمت به ریال: 70000 ریال
83- گل طلا ایرانی دارای الماس های ریز و تخمه لعل درشت، قیمت به ریال: 15000 ریال
84- تیغه طلا مكلل به الماس دارای دو دانه مروارید و تخمه زمرد، قیمت به ریال: 85000 ریال
85- گل طلا پشت مینا دور مروارید تخمه یاقوت، قیمت به ریال: 25000 ریال
86- تیغه طلا با زنجیر دارای 12 دانه مروارید و تخمه بالا زمرد اصل، قیمت به ریال: 5000 ریال
87- جقه طلا مكلل به الماس دارای تخمه زمرد، قیمت به ریال: 80000 ریال
88- سر عصای طلا مرصع میناكاری دارای زمرد درشت، قیمت به ریال: 120000 ریال
89- خنجر غلاف طلا میناكاری، قیمت به ریال: 5000 ریال
90- شمشیر مرصع سپهسالاری مكلل به الماس دارای زمردهای درشت، قیمت به ریال: 750000 ریال
91- خنجر مرصع عباس میرزا مكلل به الماس دارای سنگ های اصل، قیمت به ریال: 850000 ریال
92- جقه طلای سالاری دارای تخمه های یاقوت، قیمت به ریال: 200000 ریال
[ صفحه 166]
93- سنجاق طلا مكلل به الماس و یاقوت و مروارید، قیمت به ریال: 35000 ریال
94- بوته نقره مكلل به الماس، قیمت به ریال: 30000 ریال
95- بازوبند طلای میناكاری مكلل به الماس، قیمت به ریال: 25000 ریال
96- چشمك طلا دارای نگین الماس و یاقوت، قیمت به ریال: 3000 ریال
97- گل میناكاری یاقوت بدل، قیمت به ریال: 3000 ریال
98- گل میناكاری سنگ یاقوت و تخمه ها زمرد، قیمت به ریال: 7000 ریال
99- پوش طلا مكلل مرغ نشان، قیمت به ریال: 100000 ریال
100- سنجاق نقره دارای الماس و تخمه زمرد، قیمت به ریال: 25000 ریال
101- نشان وزارت امور خارجه مكلل به الماس های ریز وسط شیر و خورشید مینا، قیمت به ریال: 240000 ریال
102- آویز زیر گلو دارای زمرد درشت، قیمت به ریال: 15000 ریال
103- گل طلا الماس دارای نگین های درشت، قیمت به ریال: 20000 ریال
بالای سر مبارك در دیوار نصب شده
104- تاج قدیمی ناصرالدین شاه مكلل به الماس دارای زمرد درشت، قیمت به ریال: 1400000 ریال
گوشه ی پیش روی مبارك
105- نیم تاج الماس زنانه بالای آن علامت گنجشك دارای مروارید و فلامك، قیمت به ریال: 100000 ریال
106- ساعت طلا وژبا زنجیر طلا، قیمت به ریال: 4000 ریال
107- گوشواره طلا مینا جفت، قیمت به ریال: 6000 ریال
گوشه ی پشت سر مبارك
108- گوشواره مروارید طل دارای سه راسته مروارید جفت، قیمت به ریال: 20000 ریال
109- گوشواره خوشه دار مروارید با برگ الماس جفت، قیمت به ریال: 4000 ریال
110- سینه ریز الماس فلامك دارای برگ های آویز، قیمت به ریال: 150000 ریال
111- گوشواره ی طلا میناكاری دارای مروارید دو جفت، قیمت به ریال: 6000 ریال
112- مدال الماس دارای سه عدد آویز، قیمت به ریال: 5000 ریال
113- سنجاق مینا الماس، قیمت به ریال: 10000 ریال
دیوار طرف پیش روی مبارك
114- انگشتر برلیان روی باز و برلیان های ریز 3 و یك دوم قیراط، قیمت به ریال: 100000 ریال
[ صفحه 167]
115- شمسه نقره الماس فلامك وسط لعل، قیمت به ریال: 150000 ریال
116- مخمل شمسه مروارید دوز، قیمت به ریال: 2000 ریال
دیوار طرف پشت سر مبارك
117- عكس طلا كه اطراف آن مروارید و یاقوت قرمز دارد 2 عدد، قیمت به ریال: 5000 ریال
118- پنج تن طلا یك عدد، قیمت به ریال: 2000 ریال
119- شیر و خورشید طلا و نقره یك عدد، قیمت به ریال: 1000 ریال
120- برگ طلا 7 عدد، قیمت به ریال: 3000 ریال
121- سنجاق الماس علامت ساخت طاوسی یك عدد، قیمت به ریال: 50000 ریال
جمع: (9859320)
122- قمه دارای غلاف و دسته طلا مكلل به الماس و برلیان، قیمت به ریال: 1200000 ریال
جمع كل: 11059320 ریال
«متصدی اموال آستان قدس - پارسی» «رئیس اداره حسابداری آستان قدس - محمودی»
مسجد بالا سر
مسجد بالای سر مبارك قدیمی ترین مسجدی است كه در همان جا حضرت امام رضا علیه السلام نماز گذاردند و خبر از محل قبر خود و شهادت خویش داده و بر دیوار آن چیزی نوشته اند.
این مسجد در همان قرن سوم معمور بود و تا زمان حضرت هادی و عسكری علیهم السلام وجود داشته نهایت شكل هندسی آن چنین نبوده است.
طول این مسجد از شمال به جنوب هفت ذرع و عرض آن پنج ذرع فرش این مسجد سنگ مرمر یشم نما است كه تالی تلو فرش روضه ی مباركه است.
ازاره این مسجد نیز سنگ مرمر است و بالای سنگ مرمر كاشی های معرق بسیار ممتاز است و بالای آئینه كاری است تا سقف و در منطقه كمربندی این مسجد قصیده ای است از شاعر شهیر سرخوش كه مطلعش این است:
اندرین رخشنده منظر و اندرین فرخنده مسكن
كامده است آرامگاه مظهر لطف مهیمن
تاریخ این كتیبه سال 1275 قمری است - این مسجد سه صفه دارد صفه شرقی همان راهی است كه
[ صفحه 168]
بالای سر می رود و صفه غربی آن پنجره نقره دارالسیاده است و صفه شمالی قبر مرحوم حاجی میرزا نصرالله مجتهد و محمد ولی میرزا پسر فتحعلی شاه است كه از این صفه به مسجد پشت سر می رود و طول آن از مغرب به مشرق تا راه رو مقبره حاجی میرزا موسی خان 5 / 7 ذرع و عرض آن سه ذرع است و صفه توحید خانه آن دارای پنجره است كه قبر مرحوم شیخ حسنعلی مجتهد طهرانی و حاجی میرزا علی اكبر قوام الملك شیرازی آن جا است.
و صفه دیگر آن در راه سقاخانه است كه قبر مرحوم حاجی سید محمد قصیر و برادرش حاجی میرزا حسن مجتهد قرار دارد - و پای ازاره این مسجد قصیده ای است به خط نستعلیق بسیار درشت و زیبا كه به سنگ محجر شده و اول قصیده در صفه بالا سر است كه مطلعش این است:
این مسجد فرخنده كه بر مسجد اقصی
دارد شرف از مشهد سلطان خراسان
و در ماده تاریخش گفته:
خرم پی تاریخ طرازش به ثنا گفت
نیكو عملی ماند ز عباس قلیخان
صفه و مسجد پشت سر
از این مسجد از صفه كوچكی كه طولش از مغرب به مشرق 5 / 2 ذرع است و عرضش دو ذرع به طرف صفه پشت سر می رود در این صفه قبر حاجی میرزا موسی خان و حاجی میرزا حبیب مجتهد و راه سرداب قبر مقدس هم بوده است و رواق پشت سر كه طول آن هفت ذرع و عرض آن تا مسجد زنانه شش ذرع و نیم 5 / 6 و طرف جنوب آن صفه شاه طهماسب صفوی است و طرف شمالش پنجره نقره در نقره توحید خانه است و بالای ازاره این رواق پشت سر قصیده قاآنی به خط درشت زیبا محجر شده و مطلعش این است:
زهی به منزلت از عرش برده فرش تو رونق
زمین زه یمن تو محسود هفت كاخ مطبق
و ماده تاریخش این است:
پس از ورود سرود از برای سال طرازش
زهی زمین تو مسجود نه رواق مطبق
1250 قمری
مسجد زنانه
طرف شرقی صفه و مسجد بالای سر مسجد زنانه واقع است كه طول آن هفت ذرع از جنوب به شمال و عرض آن سه ذرع و به نقل برخی از ثقات سرداب مطهر مدتی راهش از همین مسجد زنانه بود و فرش آن سنگ مرمر و ازاره آن سنگ های منبت است كه با قلم آهنین به قسمی نبت شده كه چشم را خیره و عقل را حیران می سازد این سنگ ها از شاهكار صنعت و نمونه كامل ارادات به آستان قدس رضوی است.
[ صفحه 169]
صفه های حرم
در چهار سمت دیوار روضه صفه است كه كتیبه های مخصوصی دارد و بالای هر یك جواهرات و تحف و هدایای سلاطین و سایر بزرگان از قبیل جقه های سلاطین و شمشیر و خنجرهای مرصع و طلاهای مكلل به جواهر نصب شده حرم دارای چهار صفه كه تزیین آن از آثار چهار پادشان است می باشد.
1- صفه شرقی داخل حرم كه به گنبد حاتم خان و به دارالسیاده باز می گردد از آثار شاه عباس بزرگ است كه در (1010) باز نمود و یك زوج درب مرصع نصب كرده بود كه نادر میرزا پسر شاهرخ آن را كنده و به مصرف خود رسانید (بعد از 1210).
2- صفه شمالی قبر شاه طهماسب اول صفوی است كه از آن جا به توحید خانه راه دارد.
3- صفه غربی به طرف مسجد بالای سر می رود كه معلوم می شود قبل از زمان مغول درب داشته و حدود سال های (520 - 512) درب آن برداشته و متصل به مسجد شده است و اكنون معبر گشته است.
4- صفه جنوبی كه به طرف دارالحفاظ می رود و در دیوار پیش روی مبارك كه در این ضلع واقع است بر روی كاشی های چینی مثمن به خط ثلث برجسته این عبارت در كتیبه نوشته شده است و شرح مفصل آن را در كتاب مستقل كه تحت طبع است نوشته ایم:
بسم الله الرحمن الرحیم - هذه الروضة المقدسة المكرمة المطهرة لمولینا الامام المعصوم الشهید المظلوم الرضا علی بن الكاظم موسی بن الصادق جعفر بن الباقر محمد بن زین العابدین علی بن الشهید بكربلا حسین اخ الحسن بن علی بن ابیطالب امیرالمؤمنین و امام المتقین و وصی رسول رب العالمین محمد بن عبدالله بن عبدالمطلب صلوات الله علیه و علی آله الطیبین الطاهرین و اصحابه المنتجبین و رحمة الله و بركاته - من عمل عبدالمذنب راجی رحمة ربه مولی الامام علیه الصلوة و السلم علی بن محمد المقری غفرالله له.
و در ذیل آن رقم شده: اضعف عبادالله محمد بن ابی طاهر بن ابی الحسن بعد ما عهد وضعه فی تاریخ غرة شهر جمادی الاولی سنة اثنی عشر و ست مأه (612) غفرالله له و لوالدیه و لجمیع المؤمنین و المؤمنات بمحمد و عترته الطاهرین در بالای همین سردرب اشعار ابونواس در مدح حضرت رضا علیه السلام نوشته شده:
مطهرون نقیات جیوبهم
تجری الصلوة علیهم اینما ذكروا
من لم یكن علویا حین تنسبه
فماله من قدیم الدهر مفتخر
[ صفحه 170]
الله لا یری خلقا فاثقهم
صفا كه واصطفاكم ایها البشر
فانتم الملاء الاعلی و عندكم
علم الكتاب و ما حازت به السور
تقرب بهذه العمارة العبد الضعیف الذلیل المحتاج الی رحمة الله تعالی مولی آل محمد عبدالعزیز بن آدم بن ابی نصر القمی حشره الله معه و مع آله و در دوره درب روی كاشی معرق نوشته:
«قال رسول الله صلی الله علیه و آله یا علی انا نذیر امتی و انت هادیها» تا آخر و به خط كوفی در كتیبه دور در نوشته «ان فی ذلك لایات للمتوسمین سبحان الله آناء اللیل» تا آخر و در محراب پیش روی مبارك نوشته (ان الحسنات یذهبن السیئات) و آیه «قد نری تقلب وجهك فی السماء» و به خط كوفی «بسم الله الرحمن الرحیم آمن الرسول» تا آخر سوره بقره و بعضی احادیث در فضیلت زیارت صاحب قبر مطهر و آیه ان الله و ملائكته - و آیه شهدالله و در محراب قرینه آن است در كتیبه آن نوشته «انما ولیكم الله و رسوله» و آیه «لا تتخذ و الذین اتخذوا دینكم «و آیه» اقم الصلوة لدلوك الشمس» و آیه «شهدالله» به خط كوفی شهادتین و آیات اول «قد افلح المؤمنون و آیه آمن الرسول و سبحان ربی العظیم و بحمده» و آیه «و كن فی صلوتك خاشعا» و در محراب صفه بالای سر مبارك نوشته «اقم الصلوة لدلوك الشمس» و آیه شهداء و پنج تن آل عمران «ان فی خلق السموات و الارض و حدیث حب علی حسنة و انا مدینة العلم» و حدیث منزلت و غدیر در ترنج هائی كه در چهار سمت بالای گنبد است از داخل احادیثی در فضیلت حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام و فاطمه زهرا و حسنین علیهم السلام و فضیلت زیارت امام رضا علیه السلام نوشته.
در پیشانی در پیش روی مبارك سه سطر به طلا نوشته.
«لقد تشرفت بتذهیب روضة الرضویة التی یتمنی العرش امر لنیابته و ارواح القدس تخدم جنابه السلطان نادر الافشار رحمه الله الملك الغفار سال 1155.
بعد از آن نوشته:
«ثم بمرور الاعوام ظهر علیها الاندراس بامر السلطان ناصرالدین شاه قاجار خلد الله ملكه بالتزیین بالزجاجة و البلور لتصیر نورا علی نور.
درهای حرم مطهر
چنانچه گفتیم روضه منوره دو در بیشتر ندارد یكی پیش رو (طرف جنوب) و دیگری پائین پا (طرف مشرق) و هر دو طلا و مكلل به جواهرات بسیار قیمتی و گرانبها می باشد و از صدر اسلام تا كنون جای جبهه سائی با عز و تمكین
[ صفحه 171]
پادشاهان و سلاطین و بزرگان امرا و رجال و صاحب منصبان و آستان حضرت محل خضوع و خشوع علما و روحانیون بوده است.
درب طلای پیش رو
1- درب پیش روی مبارك معروف به در (دارالحفاظ) كه كتیبه های اطراف آن متعلق به قرون اولیه است آثار تاریخی این درب ها در نهایت درجه جالت توجه و كریاس كرنش و تعظیم سلاطین مقتدر جهان می باشد این درب طلا در 272 از زمان تولیت میرزا محمد حسین عضدالملك ساخته شده. در آیات قرآنی و حدیث و اشعار منقوش و در كاشی های زیبای اطراف در اشعاری عربی از خواجه نصیرالدین طوسی به یادگار نوشته شده.
لوان عبدا اتی بالصالحات غدا
یود كل نبی مرسل و ولی
و صام ما صام صوام بلاملل
وقام ما قام قوام بلاكسل
و عاش فی الدهر آلافا مؤلفة
عار من الذنب معصوم بلازلل
فلیس فی الحشر یوم البعث ینفعه
الا بحب امیرالمؤمنین علی
و حدیث انا مدینة العلم و حدیث من زارنی فی تلك البقعه كان كمن زار رسول الله صلی الله علیه و آله و آیه نور در ترنج های آن ثبت و بر چهارچوب آن آیات قرآن و در بالای چهارچوب قال الله تعالی جنات عدن یدخلونها و یحلون فیها من اساور من ذهب و لؤلؤا و لباسهم فیها حریر نوشته به قول آقای سحاب چقد مناسب بود این غزل خواجه حافظ شیرازی را هم در ذیل آن می نگاشتند
ما بدین در نه پی حشمت و جاه آمده ایم
از بد حادثه این جا به پناه آمده ایم
و در بالای سر درب اشعار ابی نواس شاعر عصر حضرت ثامن الائمه است كه در مدح آن بزرگوار سروده و سابق نوشتیم.
درب طلای پائین پا
2- درب دوم درب طلای پائین پای مبارك است كه از گنبد حاتم خان وارد حرم می شوند این در نیز از طلای خالص است كه در 1084 زمان سلطنت شاه سلیمان صفوی ساخته شده و در تولیت دومین بار عضدالملك طلاكاری گردید و اشعاری از سروش روی این در منقوش است از آن جمله این است:
زهی به روی خلایق در سعادت و فر
درحریم علی بن موسی جعفر
دری كه خواهد رضوان ز پرده دارانش
دری كه ساید كیوان بر آستانش سر
[ صفحه 172]
به جای حلقه زرین و حلقه سیمین
زنند بر در این بارگاه شمس و قمر
به عرش بالد از این بقعه عالم سفلی
به خلد نازد از این روضه توده اغبر
و این اشعار نیز به درب طلای پائین پای مبارك مطرز شده:
صل یا رب علی شمس الضحی
احمد المختار نورالثقلین
و علی نجم العلی بدر الدجی
من علیه الشمس ردت مرتین
و بسیفین و رمحین غزا
و له الفتح به بدر و حنین
و علی الزهراء مشكوة الضیاء
كوكب العصمة ام الحسنین
و شهیدین سعیدین هما
للرسول المجتبی قرة عین
و علی الكاظم موسی و الرضا
شمس طوس و ضیاء الخافقین
و ابی جعفر الثانی التقی
مطلع الجود سراج الحرمین
و علی الهادی علی و الزكی
و علی المهدی ختم المصطفین
نور حق یقتدی عیسی به
عجل الله طلاع النیرین
هم از اعیر بهم فاح التنا
هم ریاحین ریاض الجنتین
نطلب الجنة من رضوانهم
لایساویها بیسر و لجین
نظم العبد قوام لهم
صلواة لمعت كالفرقدین
سره الله بآل المصطفی
و المحبین لهم و الابوین
حارث الافهام فی اوصافهم
غایت الایجاد سر العالمین
ابواب حرم: درهای رواق و روضه
به اجمال باید دانست كه آستان قدس رضوی و قبه و بارگاه و رواق و روضه و مساجد و صفه ها و صحن و غیره مجموعا 23 درب مهم گران بها دارد دو درب طلا كه عكس آن در همین اوراق است و 18 درب نقره و سه درب چوبی كه از طلا نفیس تر است. و اینك به شرح آن ها می پردازیم:
1- درب طلا - در حرم مبارك گفته شد دو درب طلا موجود است یكی از پیش رو كه به دارالحفاظ می رود و دیگر از پائین پا كه به صحن جدید می رود اولی در سال 1272 در تولیت میرزا محمد حسین عضدالملك قزوینی طلا گرفته شده و آیات و احادیث زیادی در او نقش شده و در آخر آن این قصیده است:
گوئی این خرم حرم خلدی بود پر رنگ و بو
لیك خلدی بر درش یك دسته ابلیس لعین
[ صفحه 173]
كلك مشكین بر درش از بهر تاریخش نوشت
بوسه زن بر این در و پا نه به فردوس برین
و در اطراف چهارچوب آن اشعاری است كه نسبت به خواجه نصیر طوسی داده اند.
لو ان عبدا اتی بالصالحات غدا
یود كل نبی مرسل و ولی
و صام ماصام صوام بلا ملل
وقام ما قام قوام بلاكسل
و عاش فی الدهر آلافا مؤلفة
عار من الذنب معصوم بلازلل
فلیس فی الحشر یوم البعث ینفعه
الا یحب امیرالمؤمنین علی
و در دو پایه درب پیش روی مبارك بر روی كاشی چینی مانندی بسیار ممتاز به خط ثلث برجسته كتیبه ی است و در سمت چپ آن نوشته «من عمل العبد المذنب علی بن محمد المقری فی تاریخ غرة جمادی الاولی سنه اثنی عشر و ستمائة غفرالله له و لوالدیه و لجمیع ولده و لجمیع المؤمنین و المؤمنات بمحمد و عترته الطاهرین».
و در پیشانی همین درب شعر ابی نواس مطهرون نقیات ثیابهم - تجری الصلوة علیهم اینما ذكروا تا آخر نوشته شده است.
2- اما درب پائین پای مبارك به گنبد حاتم خان می رود و از طلای خالص و زرناب پوشیده شده و تاریخش 1284 یعنی 12 سال پس از درب پیش رو ساخته شده و در ترنج های آن بعضی از احادیث آل محمد به طلا نقش شده و این قصیده كه مشحون اسامی ائمه اطهار علیه السلام و 15 بیت و مطلعش این است:
صل یا رب علی شمس الضحی
احمد المختار نورالثقلین
و قصیده فارسی سروش 16 بیت كه از آن جمله است:
زهی به روی خلایق در سعادت و فر
در حریم علی بن موسی جعفر علیه السلام
دری كه خواهد رضوان ز پرده دارانش
دری كه ساید كیوان بر آستانش سرا
سپهری خواست كه باشد و را یك از حجاب
بدو چه گفت بگفتم كه آب خویش مبرا
به جای حلقه زرین و حلقه سیمین
زنند بر در این بارگاه شمس و قمر
به عرش بالد از این بقعه عالم سفلی
به خلد نازد از این روضه توده ی اغبر
این در در تولیت دوم همان عضدالملك طلا شده و این افتخار نصیب او گردیده است.
3- درب نقره پشت سر مبارك است كه از توحید خانه وارد حرم مطهر می شوند و این در مشبك است و طرفین در هم پنجره ی نقره است كه در 1294 در تولیت میرزا سعید خان متولی و وزیر امور خارجه از نقره آستانه قدس كه در خزانه موجود بوده و از هدایای زوار است ساخته شده
[ صفحه 174]
در این درب اشعار صبوری نقش شده كه مطلعش این است:
این در از كیست كه از روی نیاز
عرش را داد ورا برده نیاز
4- درب نقره دارالسیاده كه از آن به دارالحفاظ وارد می شوند بانی در سلطان مراد میرزای حسام السلطنه پسر عباس میرزای نایب السلطنه است و در آن قصیده از صبوری ملك الشعراء پدر ملك الشعرای بهار نقش شده و آن 27 بیت و مطلعش این است:
این در قدس از رواق كیست كه ساید
پاشنه برنه رواق طارم اخضر
و در ماده ی تاریخش گفته:
گفت صبوری برای سال طرازش
اكنون سلطان مراد یافته زین در
1289
5- درب نقره كشیك خانه كه وارد دارالحفاظ می شود بانی این در همان حسام السلطنه است و قصیده ی دیگری از صبوری كه 28 بیت است در آن نقش شده بدین مطلع:
به بارگاه سپهر اشتباه سبط رسول
كه جن و انس به خاك درش بود محتاج
یكی نهاده بر این در سر ارادت و گفت
نهاده اند بر این در شهان عالم تاج
1289
6- درب نقره مسجد گوهرشاد از دارالسیاده كه بانی آن انیس الدوله زن ناصرالدین شاه در سال 1284 موقعی كه با شاه به زیارت آمده تقدیم نموده و در ترنج های آن بعضی از آیات كریمه نقش بسته و در دور این در به خط نستعلیق بسیار خوب قصیده ی 23 بیت مینا نقش شده و مطلعش این است:
نور حق طور تجلی پور موسی شاه طوس
شبل زهراء سبط پیغمبر سلیل حیدرا
مظهر یزدان خداوند قضا فرمان رضا
كاستان عالیش از عرش اعظم برترا
علت ایجاد عرش و كرسی و لوح و قلم
باعث تكوین خاك و آب و باد و آذرا
نی نیابد شبه او غواص قدرت تا ابد
گر برون آرد ز بحر آفرینش گوهرا
قلزم ایجاد را هم كشتی و هم ناخدا
كشتی ابداع را هم بادبان هم لنگرا
7- درب نقره راه رو سقاخانه به دارالسیاده مباركه و بانی این در امین اقدس زن مرحوم ناصرالدین شاه در ترنج بالا یك مصراع به طلا نقش شده قال رسول الله صلی الله علیه و آله و در زیر آن این بیت به طلا نقش شده.
[ صفحه 175]
به درگاه رضا در دولت شه ناصرالدین
كرد این در را مهین بانوی عظمی نقره آگین
و در ترنج بالا مصراع دیگر به طلا نوشته شده است انا مدینة العلم و علی بابها و در زیر آن این بیت به طلا نقش شده.
بهر تاریخش یكی آمد سروش از عرش و گفتا
از امین اقدس این درب مقدس یافت آئین
1307
8- درب نقره ی كه از كفشداری صحن عتیق وارد ایوان طلا می گردد در این قصیده ی غرائی نقش شده و مطلعش این است: 1252
این در عالی كه سوده جبهه خود را
در بر آن نه رواق گنبد مینا
از پی تاریخ گفت حاجب این در
باب جنانی گشوده گشته از این جا
این درب در عهد محمد شاه و تولیت جاجی میرزا موسی خان ساخته شده است.
9- درب نقره ی كه از این ایوان طلا به راهرو سقاخانه می رود و در آن قصیده ی از پریشان نقش شده: 1246
قدسیان بهر سلامش قافله در قافله
عرشیان بهر طوافش كاروان در كاروان
بار بربندند هر دم جانب ارض و سما
بال بگشایند هر گه بر مكان و لامكان
با چنین رتبت بود یا لیتنی كنت تراب
عرش را بر خاك پاك حضرتش ورد زبان
كلك مشكین پریشان سال تاریخش نوشت
درگه شاه ولایت بوسه گاه انس و جان
این درب نقره در تولیت حاجی میرزا موسی خان نقره شده و در چارچوب این در اشعاری به نقره رسم شده كه از آن جمله است:
خدیو خاك خراسان و شاه خطه طوس
امین دین خداوند و شرع پیغمبر صلی الله علیه و آله
1272
درباره ی تاریخش گفته:
قلم گرفت به تاریخ سال سرخوش و گفت
پناه اهل زمین در دو عالم است این در
چارچوب این درب در تولیت وزیر نظام و خود آن در تولیت حاجی میرزا موسی خان نقره شده.
در 1340 یك درب نقره عالی در راهرو موزه نصب شد كه بر سایر درها مزیت دارد از لحاظ اندازه و صنعت و نوشته و خط بسیار ممتاز است.
[ صفحه 176]
10- درب نقره ایوان طلای صحن عتیق كه به قرآن خانه مباركه می روند در ترنج های این در بعضی آیات شریفه و احادیث نبوی نقش شده بانی آن مظفرالدوله ابراهیم خان خمسه است و در این درب قصیده ی نقش شده كه مطلعش این است:
فروغ دیده ی زهرا علی بن موسی
سلیل حیدر صفدر قسیم جنت و نار
مسیح درس سخن خواند در دبستانش
وزان سپس دم جان بخش یافت در گفتار
1274
11- درب نقره از ایوان طلا به توحید خانه كه امیر نظام گروسی تقدیم نموده و در ترنج های آن بعضی از سور و آیات قرآنیه و احادیث نبویه نقش شده و قصیده ی سرخوش بدین مطلع نوشته شده:
نكرده فكر به تاریخ سال سرخوش و گفت
به حق حق كه در این در نشد كسی مأیوس
1273
12- درب نقره از گنبد اللهوردی خان به توحید خانه كه تقدیم كننده زن سهام الدوله حاكم بجنورد در سال 1320 بوده
13- درب نقره از مدرسه علی نقی میرزا وارد راهرو كشیك خانه كه نصیرالملك شیرازی در زمان تولیتش از نقره های آستانه كه هدایای زوار بود ساخته است سال 1319.
14- درب نقره ایوان طلای صحن جدید وارد راهرو دارالسعاده كه در ترنج های آن آیات و احادیثی نقش شده و ماده تاریخش این است:
به مطلع سر مطلع افزود و گفتا
زهی زین در فیض و باب مواهب
1278
كه در تولیت میرزا جعفر خان مشیرالدوله ساخته شده است.
15- درب نقره كه از راهرو دارالسعاده به دارالسیاده باز می شود و آن چهار ترنج دارد كه در ترنج بالای مصراع چپ به خط ثلث نوشته اند «فی ایام دولت السلطان الاعظم و الخاقان المعظم ابوالمظفر ناصرالدین شاه قاجار خلد الله ملكه» و در ترنج پائین آن نوشته.
«و تشرف بتفضیض هذا الباب الشریف الواقع فی البقعة التی هی والله روضة من ریاض الجنة و من دخله كان آمنا» و در ترنج بالای مصراع راست درب نقش شده «قد استسعد مؤتمن السلطنة العلیة مقرب الحضرت الرضویه ذوالریاستین میرزا فضل الله المتولی و الشوكة البهیه
[ صفحه 177]
وزیر نظام» و در ترنج پائین این مصراع نقش شده است و به اصابت سعایت تراب آستان سلطان ابوالحسن الشریف الحسینی سر كشیك الخامس 1270.
16- درب نقره ای كه از صحن عتیق وارد كفشداری بزرگ می شود و بانی آن مشیرالدوله است كه 1323 در تولیت میرزا كاظم آقا داماد مرحوم ناصرالدین شاه تقدیم نمود.
17- درب نقره ای كه از صحن عتیق وارد كفشداری كوچك می شود و بانی آن آصف الدوله شاه سمند است كه در همان تاریخ ساخته شده است.
18- درب نقره ای كه از صحن جدید وارد كفشداری قائینی ها می شود و بانی آن حاجی سید محمد رئیس التجار یزدی در سال 1335 بوده.
19- دری كه از ممر سقاخانه به دارالسیاده می رود پشت درب نقره تقدیمی امین اقدس است و از چوب شمشاد و منبت كاری است و بالای چهارچوب آن به خط برجسته كنده شده «امر به تجدید الباب من خالص ماله العبد المذنب الراجی ناصرالدولة و الدین شمس الدین السحبانی تقبل الله منه فی تاریخ سنة خمس و ثلثین و سبعمائه (سال 735) «به عمل استاد علی نجار نیشابوری».
20- دری كه از ایوان طلای صحن عتیق وارد توحید خانه مباركه می شود - پشت در نقره تقدیمی امیر نظام گروسی است این در از چوب شمشاد است و در حاشیه این در سوره مباركه جمعه با بعضی از سور قرآنیه ی دیگر ثبت شده.
21- دری كه از توحید خانه مباركه داخل حرم مطهر و رواق پشت سر می شود علاوه بر درب نقره و این در هم از چوب شمشاد است و متنش مشبك است و در حواشی و صفحه فوقش اشعار دعبل و خطبه ای كه مشتمل است بر اسماء و القاب مقدسه چهارده معصوم علیهم السلام به خط برجسته از چوب كنده شده و در دور چهارچوب طرف توحید خانه سوره مباركه عم و سوره (سبح اسم ربك الاعلی) و بعضی از سور و آیات شریفه دیگر به خط جلی منبت شده و محتمل است كه بانی و خطاط و نجار این 3 در یكی باشد و انصافا این سه در به مراتب از در طلا نفیس تر و دارای جلوه بیشتری است و از نفایس عتیقه جات محسوب می گردد.
ریزه كاری و منبت كاری و قدرت قلم و انتخاب آیات و احادیث آن جالب توجه است از عجایب این است كه نقوش و خطوط ضریح مقدس با بوسه ها و استلام زوار سائیده شده ولی نوشته این چوب ها با آن كه تاریخ آن مقدم است هنوز كاملا پدیدار و مشخص است [1] .
[ صفحه 178]
این سه در ارنفایس اشیاء عتیقه دنیا به شمار می رود و در جلوه و جلا و زیبائی و براقی و ظرافت و خطوط خوانا نظیر ندارد.
پس مجموع درهای بارگاه به رواق و رواق به روضه عمارت از دو درب طلا و درب نقره و سه درب شمشاد می شود كه جمیع 23 درب است و فاضل محترم آقای سحاب مؤلف كتاب زندگی حضرت رضا علیه السلام 22 در نوشته اند و از دو در دیگر نامی نبرده اند مرحوم حاج شیخ عباس هم فقط از دو درب طلا و درب شمشاد توحید خانه صحبت می كنند اشعار دعبل خزاعی بر این در نقش شده و خطبه ی مفصلی در ذكر اسامی معصومین علیهم السلام است - كه بعد از بسم الله می نویسد:
«الحمدلله الذی زین سماء النبوة الغزاء المصطفویه بزینة الكواكب الزهراء المرتضویه تا آخر.
بناء و تعمیر قبور
از سنن جاریه الهی این است كه بناء و آبادی و عمران اماكن متبركه و عتبات عالیات و مشاهد مشرفه را به مردان صالح خود محول فرموده است.
چنانچه بنای خانه كعبه را آدم ساخت و ابراهیم قواعد آن را بالا برد و بنای بیت المقدس را داود و سلیمان نهادند و بنای مسجد مدینه را خود پیغمبر نمود و در بناهای مساجد و مدارس و مشاهد و قبور ائمه كه راهنمایان توحید بودند تشویق و ترغیب فرموده است.
در این حدیث پیغمبر اكرم صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود یا علی كسی كه تعمیر و تجدید كند قبور شما را او خدمتگزار شما می باشد و مثل كسی است كه اعانت به حضرت سلیمان بن داود در بنای بیت المقدس كرده باشد.
و در این باب احادیث بسیار در كتب مزارات وارد شده است و قبور ائمه همه در كنار مسجدی بنا شده بلكه مساجدی در اطراف آن ساخته اند كه در هر صبح و عصر هزاران نفر نماز خود را در آن ساحت مقدس می گذارند.
و از آداب زیارت اول علم و معرفت به حال مزور است و دیگر آداب و احرام در غسل كردن و زیارت نمودن و صدقات و خیرات و مبرات در راه دوستی ائمه اطهار علیه السلام دادن.
شیخ صدوق از ابوالصلت هروی روایت كرده كه من و جمعی از اهل قم در خدمت امام رضا علیه السلام رفتیم سلام كردیم جواب داد و هر یك را نوازش فرمود و اهالی قم را نزد خود طلبید و
[ صفحه 179]
به آن ها فرمود خیر و رحمت بر شما باد خوش آمدید شما شیعیان ما هستید و به زودی می رسد روزی كه خاك مرا در طوس زیارت كنید و هر كس با غسل باشد و با معرفت مرا زیارت كند مانند كودكی خواهد بود كه از مادر تولد شده یعنی گناهان او آمرزیده خواهد شد - آن گاه آداب زیارت را از غسل - دعا كردن - صدقه دادن - وداع نمودن - اعانت محتاجان در سفر زیارت - احسان به فقرا و احتراز از زنان در زیارت و آداب زیارت زنان و غیره را فرمود.
قبه و بارگاه رضوی در تاریخ
مورخین در بناء قبه هارونی و كاخ اسكندری و بارگاه رضوی از نظر محل اتفاق دارند و كوچكترین اختلافی نیست ولی درباره این كه چندبار خراب شده و چگونه تعمیر كردند و ترمیم و تزیین او چگونه بود اختلاف نظر دارند و ما برای آن كه خوانندگان نظریه همه مورخین را در تاریخ این آستان مقدس بدانند به اجمال سیر تحولات تاریخی را بیان می كنیم در این كه طبق روایت جابر بن عبدالله انصاری ریشه این بنا از ذوالقرنین بود سخنی نیست.
جابر بن عبدالله انصاری از حدیث قدسی نقل كرده كه چون پیغمبر صلی الله علیه و آله اسامی ائمه اثنی عشر شیعه امامیه را در حدیث قدسی بیان می فرماید به نام حضرت رضا علیه السلام كه رسید فرمود «یقتله عفریت متكبر و یدفن فی المدینة التی بناها العبد الصالح الی جنب شر خلقی حق القول منی لاسرنه بحمدالله» كه در تفسیر این حدیث نوشته اند مرا از عبد صالح اسكندر ذوالقرنین است كه قنوات نوقان طوس و سناباد را حفر نمود و چون قبه هارونی قبل از دفن او شهرت به كاخ اسكندری داشت با قرینه این حدیث مسلم است كه اسكندر ریشه بنا را نمود و پس از دفن هارون مأمون مدتی كه تا شش ماه نوشته اند در طوس بود و این كاخ را به صورتی زیبا بنا و تعمیر كرده كه به قبه ی هارونی شهرت یافت بنابراین عمارت اول از اسكندر و عمارت دوم از حمید بن قحطبه نماینده هارون یا از مأمون است.
ارتفاع این قبه از زمین 16 ذرع است و تا اواخر قرن سوم به همان صورت بود و امیر سبكتكین پدر محمود غزنوی به سبب دشمنی با خلفای عباسی یا با حضرت رضا علیه السلام این كاخ را خراب كرد و مدتی ویران بود تا سال 390 پس از مردن او سلطان محمود خواب دید و این بنا را تجدید و تعمیر كرد.
ابن اثیر در كامل در وقایع سال 390 می نویسد «وجد سلطان محمود عمارة المشهد طوس الذی فیه قبر علی بن موسی الرضا علیه السلام و الرشید و احسن عمارة و كان ابوه سبكتكین اضربه و
[ صفحه 180]
كان اهل طوس یزورون من یزوره فمنهم من ذلك و كان سبب ذلك انه رای امیرالمؤمنین علی ابن ابیطالب علیه السلام فی المنام و هو یقول الی متی هذا فعلم انه یرید امر المشهد فامر بعمارته.»
امر را گزارش داد سلطان سنجر بی درنگ شرف الدین ابوطاهر قمی را كه وزیر او بود مأمور بناء قبه و بارگاه آن حضرت كرد - و برخی مباشر بنا را پسر ابوطاهر قمی دانسته اند.
سلطان محمد خدابنده سال 716 - 703 اول شیعه سلاطین مغول كه به دست علامه حلی شیعه شد خرابی های تاتار و مغول را جلوگیری كرد و تدارك و جبران نمود زیرا ابن بطوطه در «تحفة النظار» سفرنامه خود سال 734 زیارت كرده شرح آن را نوشته است بنابراین از سال 617 كه حمله مغول و تاتار شروع شد تا سال 743 كه ابن بطوطه دیده تزئینات و خصوصیات باقی بود و این هم از كرامت های این بارگاه است كه باید یكی از خود آن مهاجمین معتقد شود و از خرابی و انهدام و قتل و غارت جلوگیری نماید.
این گنبد مطهر به وسیله شاه طهماسب به خشت های طلا مزین شد و مناره و مأذنه ای ساخت كه طلا گرفت و گویا طلاهای زمان شاه طهماسب یا سیاه شده عوض كرده اند یا ازبكیه دستبرد زده اند كه شاه عباس باز گنبد را طلا گرفت 1084 و این رباعی را مرحوم آقا حسین خوانساری علامه مشهور گفته است:
ای باد عجب طرب فزا می آئی
از طوف كدامین كف پا می آئی
از كوی كه برخاسته ای راست بگوی
ای گرد به چشمم آشنا می آئی
اعتمادالسلطنه در مطلع الشمس می نویسد مباشر تعمیر گنبد از طرف سلطان محمود سوری ابن معتز حاكم نیشابور بود.
حاجی ملا هاشم در منتخب التواریخ می نویسد این عمارت در زمان مغول و تانار همه آن خراب نشد.
ابن ابی الحدید می نویسد «خربوا المشهد الذی فیه علی بن موسی الرضا علیه السلام و الرشید حتی جعلوا الجمیع خراباتهم صاروا فی الهرات» ابن اثیر نیز همین عبارت را نوشته است.
از خلال تواریخ معلوم می شود كه خرابی قبه و بارگاه فقط تعرض بود آن هم در گنبد زیرا آثار باقیه از سال 512 و سال 612 كه پنج سال قبل از حمله مغول بود هنوز باقی است كه اگر غارت و خراب به حرم و روضه شده بود باید این آثار از بین رفته باشد و شاید مراد ابن ابی
[ صفحه 181]
الحدید فقط خرابی مشهد یعنی ضریح و صندوق بود كه آمده اند جواهرات و ذخایر آن را برده اند.
قاضی نورالله شوشتری در مجالس المؤمنین می نویسد در عهد سلطان سنجر سلجوقی ابوطاهر قمی قبه ی مطهره را از مال خود اصالتا یا وكالتا از جانب سلطان سنجر بنا و عمارت نموده است.
از فحوای اخبار تاریخ معلوم می شود كه بنای ابوطاهر قمی از ریشه و اساس قبه و بارگاه كنونی باشد نه ترمیم و تعمیر - این گنبد مطهر كنونی كه سطح محدبش مزین به خشت های طلا و سطح مقعر داخلش آینه كاری است از بناهای سال 400 - 500 می باشد.
صاحب مطلع الشمس بنارا از سلطان سنجر می داند و این بنا با گل ارمنی و آب انگور و پشم بز مخلوط شده تا این طور محكم و استوار گردیده است.
در سبب بنای سلطان سنجر می نویسد چون سنجر پسری داشت كه مبتلا به مرض مزمنی بود و برای معالجه و تغییر آب و هوا مسافرتی به طوس كرد در اراضی طوس آهوئی یافت او را تعقیب كرد آهو داخل حرم شد و پناه به روضه امام برد آن جوان هر چه كرد با اسب داخل روضه شود موفق نشد تحقیق كرد این جا قبر كیست؟ گفتند مرقد مبارك حضرت علی بن موسی - الرضا علیه السلام است آن جوان همان جا قصد استشفاء كرد و توسل نمود و همانجا شفا یافت و برگشت نزد پدر و جریان را گفت.
دارالحفاظ
دارالحافظ در جنوب حرم و قبله آن جا است و مسجد گوهرشاد قبله دارالحفاظ است این محوطه قرن ها است مركز نماز و تلاوت قرآن بود و بدین جهت كه حفاظ قرآن در شب آن جا جمع می شوند و قرآن می خوانند دارالحفاظ گویند ازاره این قسمت سنگهای منبت است كه با قلم ریز كنده شده و از شاهكارهای صنعت حجاری است و در بالای ازاره كتیبه ای است كه مانند كمربند تمام دارالحفاظ را گرفته 47 بیت قصیده قاآنی به سنگ محجر شده كه از آن جمله است:
زاده خیر البشر فرمانروای خیر و شر
مهبط وحی كرامت معدن صدق و سداد
بضعه موسی بن جعفر بوالحسن كز غیر حق
جسته در مقصوره وحدت روانش انفراد
گرز علمش رازگوئی عنده ام الكتاب
ور بكاخش راه جوئی دونه خط القیاد
مور و مار و نور و نار و وحشی و طیر انس و جان
جمله زو جوینده رزق و جمله زو خواهند زاد
[ صفحه 182]
بالای این كتیبه آئینه كاری است تا سقف كه حسام السلطنه بانی آن بود و زمین دارالحفاظ به سنگ مرمر عالی مفروش شده.
این سنگ فرش قبلا كاشی بود و قصیده ی در اطراف آن روی كاشی نوشته بودند كه مطلعش این است:
زهی كاخ همایونی كه روبندش مدام از در
خلایق خاك با مژگان ملایك گرد با شهپر
دارالحفاظ دارای مربع مستطیل است كه 5 / 15 ذرع در 5 / 7 می باشد و مقابل حرم صفه ی دارد كه قبر عباس میرزای قاجار است و از صفه پنجره به مسجد گوهرشاد باز شده.
صفه ی دیگری در آن جا است كه قبر جلال الدوله پسر ناصرالدین شاه و قبر سلطان مراد میرزا پسر عباس میرزا نایب السلطنه است و از همین صفه به خزانه مباركه می رود و صفه دیگری دارد كه به كشیك خانه می رود دارالحفاظ از بناهای مجلل و عالی آستان قدس است كه تزئینات آن و آئینه كاری مقرنس و میناكاری و غیره جالب توجه است.
دارالسیاده
دارالسیاده طرف غربی حرم مطهر است كه قبله آن مسجد گوهرشاد است و این بنا هم از گوهرشاد خانم بانی مسجد است طولش 32 ذرع و عرض آن مختلف است - این رواق بزرگترین رواق های آستان قدس رضوی است و صفه وسیعی مقابل درب دارالحفاظ دارد كه قبر حاجی میرزا حسین خان سپهسالار می باشد 1297 و پشت صفه اطاقی است كه مقبره بسیاری از علماء اعلام مانند حاجی سید عباس شاهرودی حاجی شیخ مهدی خالصی - حاجی ملا محمد علی فاضلی - میرزا علی اكبر بروجردی و غیره می باشد
دارالسیاده صحن عتیق را كه سقاخانه طلا در آن جا است به مسجد گوهرشاد وصل می كند مسجدی كه حضرت امام رضا علیه السلام در آن نماز خوانده اند در همین دارالسیاده قرار دارد و این اشعار بر كتیبه آن مسجد نقش شده است.
صل یا رب علی الشمس الضحی
احمد المختار نورالثقلین
زمین دارالسیاده و ازاره آن تا نیم ذرع سنگ مرمر است و یك ذرع و نیم بالای سنگ مرمر كاشی معرق است و بالای آن قصیده ی مرحوم صبوری پدر ملك الشعراء به خط نستعلیق به قلم میرزا آقای خوشنویس است و روی سنگ محجر شده و 72 بیت است كه مطلعش این است:
[ صفحه 183]
درگهی كائینه اش آئین عرش كبریاست
قدسیان را بر درش پیوسته روی التجاست
مورخه 1300
و بالای ازاره صفه به طرف دارالحفاظ چند شعر به خط نستعلیق ممتازی حجازی شده كه مطلعش این است:
به كاخ عالی شاهنشهی كه بر دارد
نمود خسرو انجم به مسكنت مسكن
درین نتیجه موسی كه گشت خطه طوس
ز یمن مرقد او رشك وادی ایمن
تاریخ 1371
در بالای دری كه از دارالسیاده به دارالحفاظ می رود اشعاری به خط نستعلیق جلی در كتیبه نوشته شده كه 1084 در عهد شاه سلیمان است - و در آن عصر زلزله ای رخ داده كه دارالسیاده هم آسیب دیده و خشت های طلای گنبد افتاده شاه سلیمان پس از مرمت گنبد دارالسیاده را نیز تعمیر كرد و آینه كاری دارالسیاده را ركن الدوله در عهد ناصرالدین شاه سال 1300 نمود.
رواق شمالی حرم مطهر توحید خانه است كه ملا محسن فیض رحمةالله علیه بنا كرده طول آن از مغرب به مشرق 5 / 16 و عرض آن مختلف است از یك طرف پنجره نقره صحن است و از طرف دیگرش رواق حرم است و در صفه آن سپهسالار متوفی 128 مدفون است و دری به طرف ایوان طلای صحن عتیق دارد و دری به گنبد اللهوردی خان دارد و فرش آن جا سنگ مرمر و ازاره آن سنگ منبت و سقف آن آینه است كه از طرف سپهسالار تزین شده.
رواق شرقی یا گنبد حاتم خان
از پائین پای مبارك كه از حرم خارج می شوی به رواق شرقی می رسی كه معروف به گنبد حاتم خان است و طول آن 1178 ذرع است در این رواق از طرف راست دری به كشیك خانه دارد و مقابل آن دری به گنبد اللهوردی خان و روی به روی حرم صفه وسیعی است كه به دارالسعاده می رود و طرف راست آن قبر میرزا ابوالقاسم معین الملك و صفه چپ قبر حمزه میرزا حشمت الدوله پسر عباس میرزا است و فرش این گنبد نیز سنگ مرمر و ازاره آن سنگ های منبت و بالای ازاره قصیده ی بیست بیتی است كه مطلعش این است:
مهین سلاله زهرا علی بن موسی
كه مادحان درش را ملك كمینه غلام
و در ماده تاریخش گفته:
نوشته خامه ی خرم برای تاریخش
از او هماره بماند به علم این آثار
تاریخ 1269
[ صفحه 184]
و بالای آن كاشی معرق بسیار اعلا است كه از طلا بیشتر ارزش دارد بانی این گنبد حاتم خان امین الدوله شاه عباس بود و اصلا اهل اردوباد بود و در سلطنت شاه عباس كبیر لقب اعتمادالدوله گرفت و چون صدراعظم این لقب را داشت او به همان حاتم خان شهرت گرفت این حاتم خان از احفاد خواجه نصیرالدین طوسی بود و اولاد او در اردوباد آذربایجان سكنی گرفت فاضل بسطامی می نویسد حاتم خان بیكلربیكی مرو بود و قبرش در زیر همین گنبد است آخر این گنبد پنجره آهنی به بیرون بود كه اكنون صحن جدید است و در این قسمت مداحان مدیحه و منقبت می خواندند چون صحن جدید ساخته شد بین گنبد حاتم خان و ایوان صحن جدید را الله یارخان آصف الدوله والی خراسان در سال 1251 به صورت فعلی و دارالسیاده در آورد كه 1210 ذرع است و دو صفه در شمال و جنوب آن است كه میرزا سعید خان وزیر امور خارجه متوفی 1300 و میرزا ابراهیم خان امین السلطان پدر اتابك صدراعظم سال 1300 مدفون شدند - زمین دارالسیاده سنگ مرمر است و بالای ازاره آن قصیده صبوری است كه به سنگ محجر نوشته شده و مطلعش این است:
حبذا دار همایون سعادت دستور
مرحبا كاخ فلك منظر خورشید ظهور
بارك الله حریمی كه بود خاك درش
سرمه ی چشم ملك غالیه ی طره ی حور
و بالای آن تا سقف دارالسیاده آینه كای شده و بانی این تعمیرات میرزا علی اصغر خان اتابك بود.
گنبد اللهوردی خان
گنبد اللهوردی خان یك مثمن بسیار محكم و استواری است كه 5 / 8 ضربدر 11 ذرع است و در كمال محكمی و زیبائی ساخته و زمین آن به خشت های كاشی مفروش است و ازاره آن سنگ مرمر بود و هشت صفه دارد و هر صفه ای به خط ثلث به كاشی معرق بسیار ممتاز است كه ولادت و رحلت ائمه معصومین (ع) را با احادیث معتبره نوشته اند ولی اكنون سقف آن به كاشی معرق زیبای بی نظیر كه عكس آن در همین كتاب دیده می شود مزین شده و دست تعمیر تكمیل است و از صفه شمالی به توحید خانه و از صفه شرقی به كفشداری صحن عتیق و از صفه جنوبی به دارالسعاده و از صفه غربی به گنبد حاتم خان می رود و در این صفه این رباعی به خط نستعلیق به كاشی معرق نوشته شده است:
جبرئیل ز عرش آمد و حوران ز نعیم
از بهر طواف شه فردوس حریم
[ صفحه 185]
عمدا پر خود بر دم مقراض دهند
شاید كه بدین وسیله گردند مقیم
بانی این گنبد همان اللهوردی خان است كه 33 پل اصفهان را ساخته و بیكلربیكی شاه عباس در فارس بود و چون مردی با ایمان و شاه دوست و میهن خواه بود مورد تفقدات كامل شاه قرار گرفت و سال 1021 در شیراز از دنیا رفت و جنازه اش را به مشهد مقدس زیر همین گنبد دفن كردند.
كشیك خانه
كشیك خانه در زاویه جنوبی رواق مقدسه است كه 7 ضربدر 8 ذرع می باشد و زمین آن سنگ مرمر است و ازاره آن سنگ سیاه است و بالای آن سنگ تا سقف آینه كاری است و در مغرب آن دری است كه به دارالحفاظ می رود و در مشرق آن علی نقی میرزا بود كه فعلا خلوتی است متعلق به كشیك خانه و دفتر رئیس تشریفات آن جا است و از آن جا به كتابخانه و موزه می رود و از طرف دیگر به صحن جدید و كفش كن آن سر در می آورد. در این محل قهوه خانه آستانه قدس است كه همیشه مهیای پذیرائی و قهوه و چای برای زوار و تشریفات مخصوص حاضر است.
راهرو سقاخانه
در آن عصری كه كار آب مشكل بود سقاخانه بزرگی از یك پارچه سنگ می ساختند كه بسیار باارزش بود و از آن جمله یك سنگ آب كه دو كر آب می گرفته ساخته و تقدیم كرده اند كه در موزه شرح داده می شود.
و محل سقاخانه 5 / 5 ضربدر 6 متر است كه از سنگ مرمر فرش شده و ازاره آن سنگ سیاه و بالای آن تا سقف آینه است و در شمال سقاخانه درب وسیعی است كه به ایوان طلای صحن عتیق باز می شود و در جنوب آن درب وسیعی است كه به دارالسیاده می رود و در مشرق آن پنجره آهن مسجد پشت سر است.
دارالضیافه
بین صفه جنوبی و شرقی گنبد اللهوردی خان صفه برزگی است كه به دارالضیافه می رود.
دارالضیافه در قرون گذشته محل پذیرائی زوار محترم بود و از همان جا دری از گنبد اللهوردی خان به حرم داشته كه اكنون مسدود است این محل از كاشی های معرق قیمتی بسیار عالی ساخته شده و از بناهای حاجی میرزا محمد علی قائم المقام رضوی می باشد این مرد خیر رئیس سلسله سادات رضوی بود و دارالضیافه را در سال 1225 تعمیر كرد و ملكی برای آن وقف كرد و خدمه و حفاظی معین نمود كه هر صبح و شام آن جا قرائت قرآن نمایند و هم
[ صفحه 186]
اكنون اكثر مجالس ختم و تسلیت و ترحیم را از طرف آستانه یا سادات رضوی در این مجلس می گیرند همیشه تلاوت قرآن و ذكر مناقب ائمه اطهار و مصائب آن ها و فضایل بلند است.
دارالضیافه از طرف شرق دری به صحن جدید و از طرف شمال به صحن قدیم باز می شود.
[1] به نقل منتخب التواريخ مرحوم حاجي ملا هاشم خراساني و تحقيقات نزديك خود نگارنده.